در دو مقاله گذشته، با بناي حرم بقيع و تحولي که در طول تاريخ، در اصل اين بناي مقدس به وجود آمده و همچنين با تاريخ ساختمان گنبد و بارگاه با عظمت آن و باني اصلي و معمارش آشنا شديم، اينک در تکميل همين بحث لازم است دو موضوع ديگر را مورد بررسي قرار دهيم:
1 ـ بيان تعميرات و اصلاحاتي که در طول چند قرن، در اين حرمِ شريف، انجام گرفته است.
2 ـ خصوصياتي که همانند ساير حرم ها در اين حرم نيز وجود داشته و يا ويژگي هايي که منحصراً اين حرم شريف از آنها برخوردار بوده است.
اميد است آشنايي با اين دو موضوع، همانند اصل بحث، براي خوانندگان عزيز مفيد و سودمند باشد.
اما در مورد تعميرات:
طبق مدارک موجود، با مرور زمان و در مقاطع مختلف در حرم و گنبد و بارگاه ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ تعميرات و اصلاحاتي به وسيله بعضي از خلفا و سلاطين به عمل آمده است که به نقل اين موارد و معرفي اين افراد مي پردازيم:
1ـ تعمير حرم بقيع به وسيله مسترشد بالله
اولين تعمير در حرم بقيع، پس از آن است که اين حرم در سال 519 هـ به صورت گنبد ساخته شده، آنهم به فاصله پنجاه سال پس از احداث اين ساختمان که به دستور خليفه عباسي (مسترشد بالله) انجام گرفت.
سمهودي مي گويد: در طاق طرف قبر عباس، اين کتيبه وجود دارد که: «انّ الأمر بعمله المسترشد بالله سنة تسع عشرة و خمسماة».1
وي سپس مي گويد به نظر من، بناي اصلي اين حرم، پيش از اين تاريخ بودهاست. (يعني صدور اين دستور، نه براي انجام عمل در اصل ساختمان، بلکه هدف از آن، انجام تعميرات و اصلاحات بوده است).
لازم به ذکر است که مسترشد بالله بيست و نهمين خليفه عباسي است. وي در سال 512 هـ . پس از پدرش مستظهر باللّه به خلافت رسيده و در سال 529 هـ . کشته شده است.
2 ـ تعمير حرم بقيع به وسيله مستنصر بالله:
دومين تعمير در حرم بقيع در بين سال هاي 623 و 640 هـ . به وسيله يکي ديگر از خلفاي عباسي به نام مستنصر بالله انجام گرفته است.
باز سمهودي در اين مورد مي گويد: و در بالاي محراب حرم بقيع در کتيبه ديگري اين جمله به چشم مي خورد: «امر بعمله المنصور المستنصر بالله»2.
آنگاه اضافه مي کند: ولي در اين کتيبه تاريخ صدور اين دستور مشخصات بيشتري از اين شخص، منعکس نگرديده است.
مستنصر بالله نامش منصور، کنيه اش ابوجعفر، فرزند الظاهر بالله و سي و سومين خليفه عباسي است که بنا به نقل سيوطي، در سال 623 به خلافت رسيده و در سال 640 بدرود حيات گفته است.3
بنابراين، تاريخ تقريبي اين اصلاح و تعمير نيز مشخص مي شود که در نيمه اول قرن هفتم و در دوران خلافت مستنصر عباسي از سال 623 تا 640 انجام گرفته است.
مطلب قابل توجه اين که: همانگونه که سمهودي اشاره نموده و طبق دلائل و شواهدي که ملاحظه خواهيد نمود اقدامات و عملکرد «مسترشد» و همچنين مستنصر، مربوط به تعميرات و اصلاحات اين حرم شريف بوده است نه مربوط به اصل ساختمان و بناي آن. آن دو کتيبه نيز که سمهودي ياد نمود نشانگر تاريخ تعميراتي است که به ترتيب، پس از نيم قرن از بناي اصلي حرم و مجدداً پس از گذشت يک قرن از تعمير اول آن، انجام گرفته است; زيرا:
الف ـ اين امري است مسلّم که بناي اصلي اين گنبد و بارگاه، به دستور مجدالملک براوستاني انجام پذيرفته و تاريخ روشن دارد، و مورّخان در اين مورد صراحت و اتفاق نظر دارند. طبيعي است، در بناي چنين ساختماني، با آن اهميت و قداست، پيش بيني هاي لازم در دوام و استحکام نه براي يک قرن و دو قرن، بلکه براي قرون متمادي منظور مي گردد. مشابه و قرينه ساختمانِ اين حرم، ساختمان حرم کاظمين ـ ع ـ و حضرت عبدالعظيم حسني است4 که پس از گذشت ده قرن، هنوز هم در ميان آثار مذهبي و باستاني، با قامتي استوار و محکم ايستاده اند. بنابراين چنين بناي مستحکم پس از گذشت پنجاه يا يکصد و پنجاه سال، نيازمند تجديد بنا نخواهد بود. گذشته از آن، حفظ کتيبه هاي متعدد، خود دليل واضح و روشن بر اين حقيقت است; زيرا در صورت تجديدِ اصلِ بنا به وسيله يکي از آن دو خليفه، حفظ کتيبه مفهومي ندارد.
ب ـ دليل دوم برعدم تجديد بنا، به وسيله دو خليفه ياد شده، گفتار ابن نجار (متوفاي 643) مي باشد که گنبد حرم بقيع را چنين توصيف مي کند: «والقبران في قبّة کبيرة عالية قديمة البناء»5 و مشابه همين توصيف را، خالدبن عيسي البلوي که در سال 740 بقيع را ديده، آورده است.6
اين توصيف نشانگر قدمت اين حرم شريف است که نه با تجديد بناي دوران معاصر ابن نجار و نه با دوران خالد بلوي قابل تطبيق است.
ج ـ نکته جالب اين است که سمهودي پس از نقل نظريه خويش (که اصل بناي حرم قبل از مستر شد است) و پس از نقل گفتار ابن نجار در مورد عظمت و قدمت حرم بقيع، مي گويد: اين گنبد و بارگاه، امروز هم به همان شکل و داراي همان خصوصياتي است که ابن نجار آن را توصيف نموده است ; (وقد قال ابن النجار ان هذه القبة قديمة البناء، و وصفها بماهي عليه اليوم)7; يعني همانگونه که در اين حرم، قبل از ابن نجار تغيير اساسي داده نشده، بعد از وي نيز، تا امروز; يعني اوائل قرن دهم هجري که سمهودي زندگي مي کرده، هيچ تغيير و تحوّلي در اصل ساختمان آن به وجود نيامده است.
د ـ سرانجام بايد اين نکته را اضافه کنيم: برخلاف نظر صريح مورخان، در مورد باني اصلي گنبد و بارگاهِ ائمه بقيع (مجدالملک)، هيچ دليل قابل استناد و تاريخي وجود ندارد که مؤيد و نشانگر نقش يکي از خلفا و سلاطين در اصل بناي اين ساختمان و ايجاد اين گنبد و بارگاه باشد. و از اينجاست که مي توان با اطمينان و تأکيد اظهار نمود، دو کتيبه اي که سمهودي از آنها ياد نموده مربوط به تعمير حرم بقيع بوده است، همانگونه که خود وي اين مطلب را مورد تأييد قرار داده است.
3 ـ تعمير حرم ائمه بقيع به دستور سلطان محمود:
تعميرِ سومِ حرم شريف، متعلق به اوائل قرن سيزدهم هجري است که به دستور سلطان محمود; خليفه عثماني انجام گرفته است.
فرهاد ميرزا که در سال 1292 هـ . به حج مشرف شده است مي نويسد:
تعمير بقعه مبارکه در بقيع، از سلطان محمود خان،8 در سنه يکهزار و دويست و سي و چهار هجري به دست محمد علي پاشاي مصري و به امر سلطان واقع شد.9
ولي نايب الصدر شيرازي مي گويد: در سردر بقيع، قصيده اي طولاني، به زبان ترکي حکاکي شده که در مصرع آخر آن، تعمير کننده، محمود خان وتاريخ تعمير 1233 قيد شده است.
اين بود سه مورد از تعميرات حرم بقيع که با تاريخ روشن و مشخصّات عاملان آنها، به دست ما رسيده است، ولي بطور مسلّم تعميرات و اصلاحات به عمل آمده در حرم بقيع، منحصر به موارد ياد شده نبوده، بلکه چنين تعميرات و اصلاحاتي مکرّر، طبق مقتضيات و ايجاب شرايط بدون اين که تاريخ آنها مشخص و يا در منابع منعکس شود صورت گرفته است. و لذا فرهاد ميرزا پس از بيان سوّمين تعمير که به وسيله سلطان محمود به عمل آمده است، مي گويد: و امسال هم تعميرات لازمه آن را به عمل آورده اند.10
و نايب الصدر مي گويد: و اين اوقات، جناب امين التّجار; حاجي عبدالحسين، در مرّمت موفق شده اند.11
بهر حال اين تعميرات، همانند احداث اصل ساختمان گنبد و بارگاه، بر قبور ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ نشانگر اهتمام و توجه تام مسلمانان در طول تاريخ به اين حرم شريف مي باشد که بالطبع توجه خلفا و سلاطين را نيز بر اين جايگاه مقدس و منبع نور و هدايت سوق داده است. و يژگي ها و خصوصيات حرم شريف:
در مورد ويژگي ها و خصوصيات حرم بقيع، موضوعاتي را مطرح و مورد بررسي قرار مي دهيم:
1 ـ حرم بقيع هشت ضلعي بوده است:
بطوري که در گذشته ملاحظه فرموديد، بيشترِ نويسندگان در آثار تاريخي و سياحتنامه هاي خود، که در باره حرم و گنبد و بارگاه ائمه بقيع سخن به ميان آورده اند، عظمت، ارتفاع، قدمت و استحکام آن را مورد توجه قرار داده و از اين ابعاد به معرفي آن پرداخته اند، ولي مرحوم ميرزا حسن فراهاني12 که در سال 3ـ1302 هـ . اين حرم شريف را زيارت نموده، به دو جنبه ديگر آن نيز توجه کرده است. او به شش ضلعي بودن ساختمان حرم از نظر مهندسي و همچنين به چگونگي داخل و خارج اين گنبد شريف از لحاظ رنگ اشاره نموده و در ضمن معرفي قبور افراد مشهور در بقيع، چنين مي نويسد:«اوّل چهار نفر از ائمه اثني عشر ـ صلوات الله عليهم اجمعين ـ است که در بقعه بزرگي که به صورت هشت ضلعي ساخته شده است واقعند و اندرون و گنبد آن سفيد کاري است».13
2 ـ حرم بقيع داراي دو درب بوده است:
بنا به گفته ابن نجار، مدينه شناس معروف (متوفاي 647) حرم ائمه بقيع، داراي دو درب که يکي از آنها هميشه و در تمام اوقات روز، به روي زائرين باز بوده است. وي در ضمن اشاره به عظمت و قدمت وارتفاع ساختمان اين گنبد و بارگاه مي نويسد: «و عليها بابان يفتح أحدهما في کل يوم للزيارة».14
3 ـ محراب حرم بقيع:
يکي ديگر از خصوصيات اين حرم شريف داشتن محراب است. در اين مورد سمهودي مي نويسد: «و رأيت في أعلي محراب هذا المشهد: امر بعمله المنصور المستنصر باللّه».15
4 ـ حرم بقيع خادماني داشته است:
شواهد تاريخي نشانگر اين است که حرم شريف بقيع نيز مانند ساير حرم ها داراي خادم، کفشدار و زيارتنامه خوان هاي متعدد بوده است. در اين زمينه ما به نقل مطالبِ سه تن از نويسندگان که هر يک داراي نکات قابل توجه و حائز اهميت مي باشند، مي پردازيم:
نايب الصدر شيرازي مي گويد: سه شنبه هيجدهم (محرم 1306 هـ .) به عنوان آستان بوسي حضرت مجتبي عليه سلام الله ـ به بقيع رفتم، با اين که سه ساعت از آفتاب برآمده بود، خدام نيامده بودند. ساعتي در بيرون بقعه، روي زمينِ عرشِ مکين نشسته، دو سودانيه کفشدار صحبتي مي نمودند که اسامي خدام از اين قرار است: سيد عبدالکريم، سيد جعفر، سيد زين العابدين، سيد احمد من بني الحسن.
سپس مي گويد: سؤال نمودم «کَمْ رِيال يُوصَل الَيِهِم مِن طَرَفِ الحاجِ؟ قالَتا لا تَقُلْ رِيال بَل ليرات وَ جِنات16 وَ الُوفَ وَ مِآت» بعد از ساعتي آمدند درِ روضه مبارکه را گشودند و مشرف شدم، انگشتر فيروزجي داشتم، تمنا نمودند، نياز نمودم17.
امين الدوله18 در سفر نامه خويش مي نويسد:
يکشنبه يازدهم محرم 1316، علي الصباح مُحرِم کعبه مقصود و فوز به مقام محمود شدم و از دل و جان، به آن آستان نماز آوردم. هوا روشن شد، هواي بقيع و زيارت ائمه هدي کردم، آنجا جز حاج صادق يزدي و يک ضعيفه کفشدار و يک سقّا کسي نبود. کليددار، متولّي و زيارت نامه خوان حضور نداشتند. درب بقعه متبرکه بسته و مقفل بود، بي آنکه سبب معلوم شود. از بيرون سر بر آستان نهاده، زيارت خواندم ونماز زيارت گزارده، برگشتم... به چند نفر از حاجي ها و هم سفرهاي ايراني، حضور داده و بسته بودن درب حرمِ ائمّه ـ صلوات اللّه عليهم اجمعين ـ به تواتر گفتند که اين معامله به تعمّد است. در اين اثنا شيخ جزّاء و حاج صادق آمدند و خلاصه تحقيقات آنها اين که: حضرت شريف به جناب شيخ الحرم، شرحي نوشته، توصيه کرده اند که چون زوّار کِرام و مردم جليل و نبيل از ايرانيان، به مدينه طيّبه مي آيند، اهتمام کنيد خدّام و کليد داران و متولّيان طمع و توقع بي جا در اخذ و عمل ناروا را نکنند. شيخ الحرم نظر به توصيه شريف قدغن کرده اند از زوار چيزي گرفته نشود و چون در بقعه بقيع بر سبيل مقطوع از هر کس چند قرش گرفته مي شد سيد عبدالکريم برزنجي کليددار بقعه شريفه از حکم شيخ الحرم اعراض و در خانه نشسته، به بقيع نيامده است که در به روي زوّار بگشايد. در اين مبحث بوديم که سيد حسن هم وارد شد و گفت قضيه همين است. گفتم اين چه شيخ الحرم است که حکمش در سيد عبدالکريم به نقيض مقصود اثر مي کند؟!
وي پس از شرح مفصّلي که درباره ملاقات و بحث و گفتگويي که با شيخ الحرم داشته و منجر به باز شدن حرم بقيع گرديده است، مي گويد:
گفتم برويد و درب حرم را باز کنيد تا من...19 شما را بدهم، رفت و...20 در را گشود، زوار هم الحق بي مروتي کردند و دست خود را بسته، نقيبي به کفشدار ندادند، چه رسد به کليددار! جناب حاج ميرزا آقا امام جمعه تبريز با همتِ بلند و نيت ارجمند، حاضر شده اند در تبريز محلي معين کنند که هر ساله هزار تومان براي خدام اين حرم مطهر، عايد شود.21
ابراهيم رفعت پاشا که براي آخرين بار در سال 1325 هـ . به عنوان «امير الحاج مصري» به حج مشرف شده است، مي نويسد: مردم مدينه در روزهاي پنجشنبه به زيارت بقيع مي روند و بر روي قبرها دسته هاي گل و ريحان قرار مي دهند و هيچ شيعه داخل حرم اهل بيت نمي گردد مگر اين که پنج قروش (به خدام) بپردازد، همانگونه که به هيچ کس اجازه ورود به داخل کعبه و حجره نبوي داده نمي شود، مگر يک ريال بدهد، تازه اين براي افراد عادي است و از افراد ثروتمند وجه بيشتري دريافت مي شود.22
نويسند: مقايسه گفتار ابن نجار با گفتار سه نويسنده ياد شده، نشانگر دگرگوني و تحوّلي است که در حرم بقيع، در طول چندين قرن، در اثر شرايء به وجود آمده است; بطوري که در دوران هاي گذشته، درب اين حرم مانند ساير حرم ها در تمام روز، به روي زائران و علاقه مندان باز بوده ولي در قرن اخير کليددار و متولّيان آن، کساني بودند که جهت تأمين معاش و کسب درآمدِ بيشتر، محدوديّت هايي براي زائران قائل گرديده و از آنان سلب آزادي مي نمودند.
5 ـ تزئينات حرم بقيع:
حرم ائمه بقيع، همانند ساير حرم ها، داراي ضريح، روپوش ضريح، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده که در صفحات آينده ملاحظه خواهيد فرمود و نيازي به تکرار آن نيست.
6 ـ حرم بقيع صحن نداشته:
بر خلاف حرم ساير ائمه و بقعه و بارگاهِ بيشترِ امام زادگان که علاوه بر ساختمان حرم و بقعه، داراي صحن و حياط وگاهي داراي صحن هاي متعدد و وسيع مي باشند. حرم مطهر بقيع، داراي صحن و سرا نبوده است. شاهد بر اين مطلب، اين است که نه تنها در گفتار هيچ يک از مورّخان و جهانگردان به وجودِ صحن و سرايي براي اين حرمِ شريف، تصريح و يا اشاره اي نگرديده، بلکه در کلمات بعضي از آنان نبودن صحن و سرا در حرم بقيع بوضوح ذکر شده است; از جمله در سفر نامه سيف الدوله که در سال 1279 هـ . سفر حج نموده، چنين آمده است: و اما بقيع در خارج قلعه مدينه به طرف شرق واقع است، مدفن ائمّه بقيع، بقعه اي دارد بدون صحن.23
و نايب الصدر شيرازي مي گويد: چنانکه جناب اجلّ اکرم، وزير اعظم، امين السلطان ـ ادام الله اقباله ـ در چند سال قبل، بناي ساختمان صحن براي بقعه متبرّکه حضرت مجتبي سلام الله عليه ـ داشتند وکلا24 صلاح ندانستند و عذرهاي بدتر از گناه آوردند.
و همو مي گويد: خداوند توفيق دهد کساني را که سعي نمايند صحن بسازند.25
و اين بود قسمت دوم اين بحث و نکاتي در خصوصيات حرم شريف بقيع.
2 ـ ضريح ائمه بقيع:
پس از بررسي تاريخ بقعه و حرم ائمه بقيع، نوبت مي رسد به موضوع دوّم; بررسي تاريخ ضريح شريف اين بزرگواران:
آنچه از تاريخ به دست مي آيد، اين است که قبور ائمه بقيع و جناب عباس، از قديم الايام و بلکه پيش از قرن هفتم، داراي ضريح و صندوق بوده اند که به مناسبت نزديکي و اتصال قبور ائمه ـ عليهم السلام ـ همه آنها در داخل يک ضريح و قبر جناب عباس به علت فاصله آن با اين قبور، داراي ضريح مستقل بوده است و در قرن هاي اخير علاوه بر اين دو صندوق، يک ضريح مشبک و چوبين بزرگ هم ساخته شده که هر دو صندوق در داخل آن قرار داشته اند.
اما صندوق قديمي:
همانگونه که اشاره شد، اين دو صندوق از نظر تاريخي داراي قدمت و سابقه بس طولاني، مخصوصاً ضريح ائمه بقيع، از نظر استحکام و ظرافت و زيبايي جالب توجه بوده است. بطوري که مؤلفان و تاريخ نويسان در وصف آن، قلم فرسايي ها کرده و اين ظرافت و زيبايي را به وسيله نوشته هايشان به نسل هاي آينده منتقل نموده اند که ما گفتار چند تن از اين مورّخان را در اختيار خواننده ارجمند قرار مي دهيم:
1 ـ تا آنجا که ما به دست آورده ايم، در تاريخ براي اوّلين بار که از صندوقِ قبورِ ائمه بقيع سخن به ميان آمده و ظرافت و زيبايي آن توصيف شده، به وسيله جهان گرد معروف ابن جبير (متوفاي 614 هـ . مورّخ اهل سنت) مي باشد او در باره اين قبور و ضريح آنها مي گويد:
...و قبرشان بزرگ و از سطح زمين بلندتر و داراي ضريحي از چوب مي باشند که بديعترين و زيباترين نمونه است از نظر فن و هنر، و نقوشي برجسته از جنس مس بر روي آن ترسيم و ميخکوبي هايي به جالبترين شکل در آن تعبيه شده است که نماي آن را هر چه زيباتر و جالبتر نموده است.
سپس مي گويد: ضريح ابراهيم فرزند پيامبر نيز به همين شکل است.26
2 ـ خالدبن عيسي البلوي که در سال 740 اين ضريح شريف را زيارت کرده، مشابه همين مطالب را نقل کرده و مي گويد: «والقبران [قبر العباس و الائمة الاربعة] مرتفعان عن الارض متسعان مفشيان بألواح ملصقة ابدع الصاق مرصعةٌ بصفائح الصفر و مکوکبة بمسامير علي أبدع صفة و أجمل منظر».27
3 ـ ابن بطوطه جهانگرد معروف نيز ميگويد: «و رأس الحسن الي رجلي العباس و قبراهما مرتفعان عن الأرض متسعان مفشّيان بالواح بديعة الالصاق مرصعة بصفائح الصفر البديعة العمل».28
4 ـ سمهودي مورخ و مدينه شناس معروف (متوفاي 911) مي گويد: « و قبر العباس و قبر الحسن مرتفعان من الارض متسعان مفشيان بالواح ملصقة ابدع الصاق مصفحة بصفائح الصفر مکوکبة بمسامير علي أبدع صفة و أجمل منظر».29
5 ـ بتنوني مصري مي نويسد: «و مقصورة سيدنا الحسن فيها فخيمة جداً و هي من النحاس المنقوش بالکتابة الفارسية وأظن أنها من عمل الشيعة الاعجام».30 ضريح حضرت حسن ـ ع ـ در داخل اين قبه، خيلي بزرگ و از مس ساخته شده و خطوطي فارسي بر آن نقش بسته است، به گمانم از آثار شيعيان عجم باشد.
دو نکته قابل توجه:
ايـن بـود مشاهـدات تعـدادي از نـويسنـدگان و مورخان در باره ضريح ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ در طول هفت قرن از اوائل قرن هفتم تا اوائل قرن چهاردهم هجري.
در اينجا تذکر دو نکته را در ارتباط با اين موضوع لازم مي دانيم:
1 ـ بطوري که ملاحظه فرموديد علي رغم توصيف صندوق و ضريح ائمه بقيع در منابع متعدد، در هيچيک از اين منابع، در مورد تاريخ دقيق ساخت اين ضريح و يا باني و سازنده آن، ذکري به ميان نيامده است، ولي با توجه به قدمت آن و اهتمام مجدالملک براوستاني به ساختمان حرم ها و احداث گنبد و بارگاه ائمه هدي و جناب ابراهيم و عثمان بن مظعون در بقيع و ساختمان حرم کاظمين ـ عليهماالسلام ـ و حضرت عبدالعظيم و ساير حرم ها و مشابهت ضريح جناب ابراهيم با ضريح ائمه بقيع مي توان با ظن قريب به يقين ادعانمود که ضريح هاي سه گانه در بقيع نيز به دستور وي ساخته شده است; زيرا بعيد است شخصي همانند مجدالملک با علاقه شديد و امکانات فراواني که در اختيار داشته است بقعه اي با آن عظمت بنا کند ولي از ساختن ضريح و صندوق بر روي اين قبور، غفلت ورزد. به هر حال وجود خطوط فارسي نيز مؤيد اين است که اين ضريح به قول بتنوني از آثار ايرانيان است.
و اگر اين حدس و گمان واقعيت داشته باشد، باني اين ضريح ها و تاريخ تقريبي ساخت آنها، روشن خواهد گرديد که همزمان با ايجاد بقعه ائمه بقيع، در نيمه دوّم قرن پنجم هجري، به دستور مجدالملک ساخته شده است.
2 ـ نکته دوم اين که بر خلاف گفتار ابن جبير و چهار تن ديگر از مورّخان قديم، تا قرن دهم هجري که صندوق ائمه بقيع، از چوب و مزين به نقوش و صفحات فلزي از جنس مس بوده است، ظاهر گفتار بتنوني اين است که اين صندوق فلزي و از جنس مس مي باشد و اين گفتار در صورت صحّت، نشانگر تعويض صندوق قبلي در قرن هاي اخير است.
گرچه اين احتمال را نمي توان بطور قطع مردود دانست، ولي به نظر مي رسد که چنين تغيير و تعويضي صورت نگرفته است و بر خلاف نظريه مورّخان قديمي، که در اثر مشاهده و تماس نزديک بوده، نظريه بتنوني مستند به حدس و گمان مي باشد; زيرا وجود ضريح دوم در دوران وي، موجب فاصله و مانع از مشاهده و تماس نزديک و طبعاً مانع از اظهار نظر قطعي خواهد گرديد.
اين بود اولين ضريح ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ با آن قدمت و سابقه تاريخي. و اما ضريح دوم:
سيد اسماعيل مرندي در کتاب خود; «توصيف مدينه» که در سال 1255 تأليف نموده است، مي گويد:
و هر پنج تن مطهر در يک ضريحند ازچوب مشبک، و عباس در بالاي سر ائمه اربعه واقع شده و قبرش علي حده است. در ميان ضريح و چهار معصوم متصل به يکديگر و در بالاي قبر مطهر پرده کشيده اند و يک قبّه بزرگ دارد.31
و مرحوم فرهاد ميرزا مي گويد: صندوق ائمه اربعه در ميان صندوق بزرگ است که عباس عمّ رسول اللّه نيز در آن صندوق قرار گرفته است. متولّي آنجا درِ صندوق را باز کرده به ميان ضريح رفتم و دور ضريح طواف کردم، ميان صندوق و ضريح کمتر از نيم ذر است که به زحمت مي توان حرکت کرد بلکه براي آدم هاي قطور متعسر است.32
ميرزا محمد حسن فراهاني مي نويسد: در وسط اين بقعه مبارک صندوق بزرگي است از چوبِ جنگلي بسيار ممتاز و در وسط اين صندوق بزرگ دو صندوق چوبي ديگر است و در اين دو صندوق پنج نفر مدفونند يکي امام ممتحن حضرت حسن ـ سلام اللّه عليه ـ و...33
و اين بود گفتار شاهدان در مورد ضريح دوّم قبور ائمه بقيع که در روي دو ضريح مجزا و مستقل متعلق به ائمه ـ عليهم السلام ـ و جناب عباس قرار گرفته بود.
ولي متأسفانه در اين منابع، از تاريخ اين ضريح هم که مسلّماً پس از قرن دهم ساخته شده و همچنين از سازنده آن، که چه کسي بوده است، هيچ اثري به دست نيامد.
چگونگي قبر و ضريح منسوب به فاطمه ـ عليها السلام ـ
اکثر مورّخان که به معرفي قبّه و ضريح ائمه بقيع پرداخته و گاهي به بعضي از جزئيـات آنـها اشـاره اي دارنـد. متـأسفـانـه در مـورد چـگونگي قبـر منتـسب به فاطمه ـ عليهاالسلام ـ سکوت اختيار نموده اند، فقط در آثار چند تن از نويسندگان است که بعضي مطالب و جزئيات در اين زمينه منعکس گرديده است و ذکر همين مطالب داراي ارزش تاريخي و گره گشاي نقاط مبهم، پس از گذشت هفتاد سال از انهدام اين حرم و ساير آثار در بقيع و خارج آن است.
و از مجموع اين مطالب و بر اساس نقل اين نويسندگان که خود شاهد عيني بودند، معلوم مي شود که قبر منتسب به فاطمه زهرا ـ عليها السلام ـ يا فاطمه بنت اسد، در عين حال که در داخل بقعه ائمه بقيع قرار داشت، اما نه در وسط اين حرم شريف، بلکه در سمت جنوبي آن و در داخل طاقنمايي در مقابل محراب قرار گرفته بود و گر چه از سطح زمين قدري بلندتر و مشخص و مورد احترام زائران بوده و زيارت حضرت زهرا ـ سلام الله عليهـا ـ در کنار اين قبر خوانده مي شده، ولي داراي ضريح معمولي، همانند قبور جناب عباس و ائمه ـ عليهم السلام ـ نبوده، بلکه يک روپوش قيمتي و گلابتون به روي اين قبر کشيده مي شده، آن هم ظاهراً به هنگام موسم حج و در مواقع کثرت زائران و در قرن هاي اخير در قسمت مقدّم اين طاق نما، شبکه اي از فولاد به صورت حائلي در ميان اين قبر و فضاي عمومي داخل حرم، تعبيه گرديده بود که اين شبکه در اصطلاح عامه، به «ضريح حضرت فاطمه» معروف بود; همانگونه که محراب به عنوان «محراب فاطمه» معروف شده است و اين قسمت از حرم داراي تزيينات مختصري مانند شمعدان و چلچراغ بوده است. و اينک گفتار اين نويسندگان:
ميرزا حسين فراهاني مي گويد: در وسط همين بقعه متبرکه در طاقنماي غربي [جنوبي] مقبره اي است که به ديوار يک طرف آن را ضريح آهني ساخته اند و مي گويند قبر فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ است. در اين بقعه مبارکه ديگر زينتي نيست مگر دو چلچراغ کوچک و چند شمعدان برنجي، و فرش زمين بقعه حصير است.34
نايب الصدر شيرازي مي گويد: و آثاري در آن بقعه در پيش روي ائمه به طرف ديوار; مانند شاه نشين ضريح وپرده دارد، مي گويند جناب صديقه طاهره ـ عليهاسلام الله ـ مدفون است.35
سيد اسماعيل مرندي مي گويد: و محراب قبر حضرت فاطمه ـ عليها سلام ـ را زيارت مي کنند، ليکن قبر فاطمه بنت اسد است و هم پرده دارد. و در مورد فرش حرم مي گويد: چون که حضرت در ميان اهل سنت افتاده اند هيچ زينت ندارند، فرش مستعمل دارد، امسال از يزد يک نفر کلان دوز (؟) فرش بسيار خوب فرستاده بود، نينداخته بودند، در بالاي هم مانده بود.36
و سيف الدوله مي نويسد: هم در اين بقعه علامتي از قبر صديقه طاهره هست.37
تنها يادگار موجود از حرم بقيع:
اين بود آنچه که راجع به قبر و ضريح منتسب به حضرت زهراـ ع ـ در منابع منعکس گرديده و يا به دست ما رسيده است ولي بايد توجه داشت که:
اولاً: متأسفانه هيچ دليل و شاهد معتبر در مورد تاريخ و باني اين ضريح در دست نيست.38
و ثانياً: آنچه فراهاني گفته است که اين ضريح از آهن است، منظور وي فلزي بودن آن است; زيرا اين ضريح از فولاد ناب و از نظر فني داراي ظرافت و استحکام فوق العاده بوده و در عين حال تنها اثر و يادگار موجود و بجاي مانده از حرم ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ بوده است که و هابيان به هنگام تخريب اين حرم شريف، در 8 شوال 1344 هـ . اين ضريح را هفت قطعه نموده، شش قطعه آن را در روي ديوار سمت راست و چپ درب ورودي محوطه حرم حضرت حمزه و قطعه ديگر را در سمت قبور شهدا در احد نصب نموده اند و اين که مي بينيم قطعات اين ضريح پس از گذشت هفتاد سال تحت تأثير شرايط جوي قرار نگرفته و هواي مرطوب و متغير مدينه کوچکترين تغييري در آن به وجود نياورده است، دليلي است بر اصالت و خالص بودن فولاد اين ضريح.
مشاهدات يک جهانگرد از ويراني بقيع:
حرم ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ از دو جنبه معنوي و ظاهري و از نظر روحاني و شکوه و جلوه ساختماني، در طول تاريخ و از دوران رسول خدا تا به امروز، قلوب مسلمانان و زائران و توجه نويسندگان و مورّخان را به خود جلب نموده است.
زيرا اينجا بزرگترين جايگاه عبادت و پرستش خداوند متعال و از بقاع و بيوت رفيعي است که: «اَذِنَ اللّه اَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْکَرَ فيها اِسْمُه».
اين خانه مهبط ملائکه و فرشتگان و محل نزول رحمت الهي و برکات آسماني است.
اينجا محل ابتهال به خداوند و درخواست حاجات از قاضي الحاجات است. اينجا محل قبول دعاها به برکت دفن پيکر چهار تن از معصومان و از اوصياي رسول خدا و فرزندان امير مؤمنان و فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ است.
از اين رو است که رسول خدا ـ ص ـ براي بيان عظمت و اهميت اين جايگاه، به هنگام دعا بر اهل بقيع در کنار اين حرم که آن روز به عنوان خانه عقيل مطرح بود توقف و از خداوند طلب رحمت و مغفرت مي نمود.
پس از آن حضرت و با دفن شدن پيکر پاک اين امامان توجه مسلمانان بدين نقطه جلب گرديد و هر زائري پس از زيارت قبر و مسجد رسول اللّه، در اين حرم و در کناراين قبور شريف قرار مي گرفت و يکي از دو درب اين حرم در تمام ساعات روز، به روي زائران و ارادتمندان اين امامان باز بوده است.
و اما از نظر شکوه و جلوه ظاهري، اين حرم شريف با گنبد و بارگاه کهن و سر به فلک کشيده اش و با ضريح زيبا و ظريفش، در طول تاريخ، ميان ساير بقاع مي درخشيد و بر همه مقابر موجود در مدينه; از ياران و اقوام رسول خدا، نور و روشنايي مي بخشيد که اينک در اثر جهل و ناداني کوته نظران و جور ظلم ستمگران، نه از آن عبادت کنندگان بجز به صورت محدود خبريست و نه از آن گنبد و بارگاه اثري.
يکي از جهانگردان غربي به نام مستر ريتر RITER که به فاصله چند ماه از ويراني اين حرم و ساير مقابر و حرم ها، بقيع را ديده، ويراني آنجا را چنين ترسيم نموده است:
چون وارد بقيع شدم، آنجا را همانند شهري ديدم که زلزله شديدي به وقوع پيوسته و به ويرانه اي مبدّلش ساخته است; زيرا در جاي جاي بقيع بجز قطعات سنگ و کلوخ در هم ريخته و خاک ها و زباله هاي روهم انباشته و تيرهاي چوب کهنه و شيشه هاي درهم شکسته و آجرها و سيمان هاي تکه تکه شده، چيز ديگري نمي توان ديد، فقط در بعضي از رهگذرهاي تنگ اين قبرستان از ميان اين زباله ها راه باريکي براي عابرين باز نموده اند. و اما آنچه در کنار ديوار غربي بقيع ديدم، تلي بود از تيرهاي قديمي و تخته هاي کهنه و سنگ ها و قطعات آهن روي هم انباشته که اينها بخشي از زباله ها و بقاياي مصالح ساختمان هاي ويران شده اي بود که در کنار هم انبار شده بود ولي اين ويراني ها و خرابي ها نه در اثر وقوع زلزله و يا حادثه طبيعي، بلکه با عزم و اراده انسان ها به وجود آمده است و همه آن گنبد و بارگاه هاي زيبا و سفيد رنگ که نشانگر قبور فرزندان وياران پيامبر اسلام بود، با خاک يکسان گرديده است.
او اضافه مي کند: چون براي مشاهده بيشترِ اين آثار، که نشانگر قبور مسلمانان صدر اسلام و تاريخ سازان روزگار است، در ميان سنگ و کلوخ حرکت مي کردم. از زبان راهنمايم شنيدم که از شدت ناراحتي اين جمله ها را آهسته! تکرار مي نمود: «استغفراللّه»، «استغفراللّه». «لا حول ولا قوّة اِلا باللّه».
مدارس آيات خلت من تلاوة...
و گويي دعبل خزاعي همان وضع تأسف بار را به نظم در آورده و با شعر خودمجسم کرده است که نويسندگاني مانند ريتر RITETR پس از قرن ها آن را مشاهده و با نثر خود ترسيم نموده اند. و گويي که دعبل قصيده خود را از زبان شيعيان; اين ارادتمندان و پيروان اهل بيت عصمت و طهارت در اين عصر سروده و از محضر حضرت رضا ـ ع ـ به دريافت جايزه نايل گرديده است که مي گويد:
مدارس آيات خلت من تلاوة و منزل وحي مقفر العرصات «آن خانه ها محل فرا گرفتن آيات قرآني بود که خالي گشته و محل نزول وحي الهي بود که به بيابان خشک و قفر مبدل شده است.»
منازل قوم يهتدي بهداهم فتؤمن منهم زلة العثرات
«خانه هاي مردماني که ديگران به برکت آنان هدايت مي يابند، و در اثر عصمتشان از هر اشتباه و لغزش در امانند».
منازل جبريل الامين يحلها من الله بالتسليم و البرکات
«خانه هايي که جبرئيل امين از سوي خداوند به همراه سلام و برکات او، بر آنها نازل مي شد».
منازل وحي الله معدن علمه سيبل رشاد واضح الطرقات
«خانه هايي که محل وحي خدا و معدن علم، و راه هاي رشد و روشن او است.»
منازل کانت للصلوة وللتقي وللصوم والتطهير والحسنات
«خانه هايي که پي ريزي آنها براي نماز و تقواست و اساس آنها براي روزه و پاکي و نيل به حسنات است.»
ديار عفاها جور کل منابذ ولم تعف للايّام والسنوات39
«خانه هايي که دست جنايتکار دشمن ويرانشان ساخته، نه گذشت ايام و سنوات و عوامل طبيعي.»
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وفاء الوفا ج 3، ص 916.
2 ـ وفاء الوفا، ج3، ص 916.
3 ـ تاريخ الخلفا، ص 424.
4 ـ قبلاً اشاره گرديد که باني هر سه حرم شريف، مجدالملک براوستاني است.
5 ـ اخبار المدينه، از انتشارات مکتبة الثقافه، مکه مکرمه، ص 153.
6 ـ تاج المفرق في تحلية علماء مشرق، چاپ مطبعة فضاله، مغرب، ج1، ص 288 و 289.
7 ـ وفاء الوفا، ج 3، ص 916.
8 ـ وي سلطان محمود ثاني سي امين سلطان عثماني است که در سال 1223 در 24 سالگي به سلطنت رسيده و در سال 1255 هـ . از دنيا رفته است. نکـ : قاموس الاعلام ترکي، ج6، ص 4225.
9 ـ سفر نامه فرهاد ميرزا، چاپ مطبوعاتي علمي 1366 ش. تهران، ص 141.
10 ـ همان.
11 ـ تحفة الحرمين، ص 227.
12 ـ ميرزا محمد حسين فراهاني در سال 1264 هـ . در قريه آهنگران از قراي فراهان متولد گرديد، پدرش ميرزا مهدي معروف به ملک الکتاب از شعرا و خوشنويسان دوران فتحعلي شاه است.
13 ـ سفر نامه فراهاني (ص 228 اين کتاب) به کوشش مسعود گلزاري در سال 1362 شمسي چاپ شده است.
14 ـ اخبار مدينة الرسول، چاپ مکتبة دارالثقافه، مکه مکرمه، ص 153. همين مطلب در وفاء الوفا، ج 3، ص 916 آمده است.
15 ـ وفاء الوفا، ج3، ص 916.
16 ـ جمع جني واحد پول مصر است.
17 ـ تحفة الحرمين، ص257.
18 ـ امين الدوله ميرزا علي خان در سال 1315 هـ . ق. در اوائل سلطنت مظفرالدين شاه، به نخستوزيري رسيد و در سال 1316 عزل گرديد و در سال 1322 هـ . از دنيا رفت. وي در ايجاد رسم الخط جديد (شکسته نستعليق) و طرز ساده نويسي از سرآمدان زمان خويش به شمار مي آيد. نکـ : لغتنامه دهخدا. و مي توان سفرنامه او را به عنوان نمونه اي از رسم الخط وي، معرفي نمود که در کتابخانه عمومي آية اللّه العظمي مرعشي قم به شماره 253337 موجود است.
19 ـ يک کلمه ناخوانا.
20 ـ يک کلمه ناخوانا.
21 ـ مرآت الحرمين، ج1، ص 427. اين کتاب در سال 1343 هـ . در مصر چاپ شده است.
22 ـ سفرنامه امين الدوله ـ اين سفرنامه شماره صفحه ندارد.
23 ـ سفر نامه سيف الدوله به تصحيح علي اکبر خدا پرست، چاپ 1364 ش. ص 143.
24 ـ منظور وي از «وکلا»، سران و امراي مدينه است که از طرف حکام عثماني تعيين مي گرديد.
25 ـ تحفه الحرمين، ص 212.
26 ـ رحلة ابن جبير ـ چاپ دارالکتاب اللبنانية، ص 144.
27 ـ تاج المفرق في تحلية علماء مشرق ـ چاپ مطبعة فضاله مغرب ج1، ص 289 ـ 288.
28 ـ رحله ابن بطوطه، ص 119. وي اين کتاب را در سال 757 نوشته است.
29 ـ وفاء الوفا، ج 3، ص 916.
30ـ رحله بتنوني، ص 237. اين کتاب سفر نامه حج سال 1327 هـ . است که در سال 1329 در مصر چاپ شده است.
31 ـ توصيف مدينه، مجله ميقات حج ـ شماره 5 ص 118.
32 ـ سفر نامه فرهاد ميرزا چاپ علمي، ص 140.
33 ـ سفر نامه فراهاني، ص 228.
34 ـ سفر نامه ميرزا حسين فراهاني، ص 228.
35 ـ تحفه الحرمين، ص 227.
36 ـ توصيف مدينه ـ فصلنامه ميقات حج، شماره 5، ص 118.
37 ـ سفر نامه سيف الدوله، ص 143.
38 ـ نوشته مخبر السلطنه که « اين ضريح را امين السلطنه نصب کرده است» از جهاتي قابل ترديد است ـ نکـ : سفر نامه مخبر السلطنه، ص 270.
39 ـ شرح تائيه دعبل خزاعي علاّمه مجلسي ـ رض ـ .
مرتبط :
