شیعه نیوز | عراق به دلیل موقعیت استراتژیک خود در منطقه‌ای که از لحاظ تاریخی با بی‌ثباتی عجین بوده، طی سالیان متمادی نقض مکرر حریم هوایی خود را تجربه کرده است. علاوه بر این، این کشور بارها حریم هوایی خود را برای مقاصد سیاسی و نظامی بسته و برخی از محدودیت‌های هوایی نیز توسط کشورهای دیگر به آن تحمیل شده است.
به گزارش «شیعه نیوز»، کشور عراق در پی حمله هوایی اسرائیل به ایران در بامداد شنبه پنجم آبان (۲۶ اکتبر ۲۰۲۴)حریم هوایی خود را به طور موقت بر روی هواپیماهای غیرنظامی بست و تمامی فرودگاه‌های این کشور پروازهای خود را به حالت تعلیق در آوردند. با این حال، ستاد کل نیروهای مسلح ایران اواخر همان روز با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که ارتش اسرائیل از آسمان عراق برای نزدیک شدن به مرزهای ایران استفاده کرده است.
در اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح ایران آمده است که «هواپیماهای دشمن صهیونی در تجاوزی آشکار و مغایر با قوانین بین‌المللی با استفاده از فضای در اختیار ارتش تروریستی آمریکا در عراق» توانسته‌اند به مرزهای ایران نزدیک شوند.
در ادامه توضیح داده می‌شود که هواپیماهای اسرائیلی متشکل از جت‌های جنگنده و هواپیماهای سوخت‌رسان و پشتیبانی در از فاصله «یکصد کیلومتری مرزهای ایران و از راه دور» موشک‌هایی را به سمت ایران شلیک کرده‌اند. اما شبکه خبری سی‌ان‌ان آمریکا به نقل از دو مقام سابق و فعلی اسرائیل گفته است که در جریان حملات هوایی به ایران، تعدادی از هواپیماهای جنگی اسرائیل توانسته‌اند وارد حریم هوایی ایران نیز بشوند.
دولت عراق می‌گوید به علت استفاده اسرائیل از حریم هوایی این کشور برای حمله به ایران شکایتی را به سازمان ملل تسلیم کرده است.
عراق یکی از کشورهای منطقه بود که در ۲۵ فروردین (۱۳ آوریل ۲۰۲۴) در بحبوحه حمله گسترده و بی‌سابقه هواپیماهای بدون سرنشین و موشکی ایران به اسرائیل نیز حریم هوایی خود را به طور موقت به روی هوانوردی غیرنظامی بسته بود.
اگرچه موشک‌ها و پهپادهای متعدد ایران از حریم هوایی عراق عبور کردند، اما عراق در رهگیری آنها در کنار ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، فرانسه یا همسایه‌اش اردن شرکت نکرد. هر چند که یک آتشبار موشکی پاتریوت آمریکایی مستقر در کردستان عراق موفق شد یک موشک بالستیک ایران را رهگیری کند. در این فرصت، جت‌های ائتلاف به رهبری آمریکا برای سرنگونی چند پهپاد وارد حریم هوایی عراق شدند.
کمتر از یک هفته بعد، جنگنده‌های اسرائیلی نیز وارد حریم هوایی عراق شدند و موشک‌های بالستیک خود را به سمت بخش راداری سامانه اس-۳۰۰ در اصفهان در مرکز ایران شلیک کردند.
مروری تاریخی
برای اینکه بهتر متوجه شویم که چگونه حریم هوایی عراق در حمله اخیر اسرائیل به ایران نقض شده است، شاید خالی از لطف نباشد که مروری بر چند حادثه تاریخی داشته باشیم.
جنگنده‌های عراقی در ماه مه ۱۹۵۹ یک هواپیمای مسافربری DC6B ایتالیا را به دلیل نقض حریم هوایی عراق در حین پرواز از تهران به آتن مجبور به فرود در بغداد کردند. گزارش‌های مربوط به آن زمان نشان می‌دهد که عراق این هواپیماهای مسافربری را که از حریم هوایی خود عبور می‌کرد موظف می‌کند تا کریدورهای تعیین‌شده را دنبال کنند. این حادثه به وضوح حساسیت عراق را نسبت به نقض حتی جزئی یا سهوی حریم هوایی خود نشان می‌داد.
عراق به دلایل سیاسی نیز برخی از پروازهای خاص از خاک خود را ممنوع کرد. به عنوان مثال، این کشور در سال ۱۹۷۱ در اعتراض به سرکوب چریک‌های فلسطینی توسط ملک حسین در حادثه سپتامبر سیاه در اردن، مرزهای خود با اردن را بست و هواپیماهای اردنی را به طور موقت از استفاده از حریم هوایی خود منع کرد.
عراق در ژوئن ۱۹۷۸ اعلام کرد که به هواپیماهای اتحاد جماهیر شوروی سابق که به اتیوپی پرواز می کنند اجازه فرود در خاک این کشور یا استفاده از حریم هوایی آن را نمی‌دهد. در آن زمان، مسکو در ظرف یک سال بیش از یک میلیارد دلار تسلیحات به اتیوپی ارسال کرده بود و بسیاری از این پروازها از حریم هوایی عراق استفاده می‌کردند.
بغداد بین سال‌های ۱۹۵۹ تا ۱۹۶۲ نیز ادعا کرد که هواپیماهای ترکیه ۱۵ مرتبه حریم هوایی این کشور را نقض کردند. جدی‌ترین آن در اوت ۱۹۶۲ رخ داد، زمانی که بغداد ترکیه را متهم کرد که جنگنده‌هایی را به عمق ۶۰ کیلومتری حریم هوایی عراق فرستاده، یک هواپیمای عراقی را ساقط کرده و خلبان آن را کشته است. عراق ترکیه را به ارتکاب «تجاوز وحشیانه» متهم کرد.
ترکیه در آن ماه هر نیم ساعت یک بار در امتداد مرز عراق با جنگنده‌هایش گشت‌زنی انجام می‌داد. ترکیه این گشت‌ها را در پاسخ به حمله هواپیماهای عراقی در ۶ کیلومتری عمق خاک ترکیه که منجر به کشته شدن دو ژاندارم شد، توجیه می‌کرد. یک فروند اف-۱۰۰ سوپر سابر ترکیه، این هواپیمای عراقی را بر فراز خاک ترکیه رهگیری کرد و آن را مورد اصابت قرار داد که متعاقباً در داخل عراق سقوط کرد. ترکیه بعدها با استناد به تعهد به «روابط حسن همجواری» به به گشت‌زنی‌ها پایان داد.
از دوران شاه تا آغاز جنگ ایران و عراق
در جریان جنگ دوم عراق و کردها در اواسط دهه ۱۹۷۰، عراق ادعا کرد که نیروی هوایی ایران حریم هوایی این کشور را «به شکلی آشکار و از پیش طراحی شده» نقض کرده است. ایران که در آن زمان تحت حکومت آخرین شاه پهلوی بود، از شورش کردها علیه بغداد حمایت می‌کرد و برای شورشیان کرد اسلحه و پول می‌فرستاد و با حملات توپخانه‌ای برون مرزی از آنها حمایت می‌کرد. با این حال، شاه تصمیم گرفت در سال ۱۹۷۵ با عراق معامله کند و حمایت نظامی ایران از کردهای عراق را کنار گذاشت.
چهار سال بعد صدام حسین به فرمانروای بلامنازع عراق تبدیل شد و در حالیکه در ایران انقلاب شده بود، تصمیم گرفت در سپتامبر ۱۹۸۰ به ایران حمله کند و اینگونه آتش جنگی را شعله ور ساخت که هشت سال طول کشید و هزاران کشته بر جای گذاشت.
از همان روزهای اول جنگ، جت‌های ایرانی به طور معمول عراق را بمباران می‌کردند و جنگنده‌های فانتوم اف-۴ آن اغلب بسیار نزدیک به زمین و در عمق حریم هوایی عراق پرواز می‌کردند. جت‌های ایرانی در حمله‌ای جسورانه در روز ۴ آوریل ۱۹۸۱ (۱۵ فروردین ۱۳۶۰)، پایگاه عظیم اچ-۳ نیروی هوایی عراق در استان الانبار در غرب عراق را بمباران کردند که بیش از ۴۰ هواپیما منهدم شد و جنگنده‌های ایرانی متحمل هیچ خسارتی نشدند.
انهدام رآکتور اوسیراک عراق توسط اسرائیل
نیروی هوایی ایران تنها نیروی هوایی منطقه‌ای نبود که در آن جنگ خونین به عمق خاک عراق حمله کرد. اسرائیل رآکتور اوسیراک عراق را در بغداد با استفاده از جنگنده‌های اف-۱۶ و با اسکورت جنگنده‌های اف-۱۵ در ژوئن ۱۹۸۱ منهدم کرد.
در دسامبر همان سال، دو جنگنده اسرائیلی برای مدت کوتاهی حریم هوایی عراق را در نزدیکی مرز عربستان سعودی نقض کردند اما پس از اینکه عراقی ها آنها را شناسایی کردند، عقب نشینی کردند.
جنگ ایران و عراق در ماه اوت ۱۹۸۸ به پایان رسید. عراق در ماه ژانویه بعد اعلام کرد که برای اولین بار از سال ۱۹۸۰، حریم هوایی خود را به روی پروازهای غیرنظامی از ایران باز خواهد کرد. اما صلح در منطقه خلیج فارس چندان برقرار نماند.
حمله صدام حسین به کویت و الحاق آن در اوت ۱۹۹۰، عراق را با انزوای بی‌سابقه‌ای مواجه کرد. در آغاز عملیات طوفان صحرا، بمب افکن‌های رادارگریز «اف-۱۱۷ نایت‌هاوک» آمریکا به بغداد حمله کردند. نیروهای ائتلاف آمریکایی به سرعت سامانه‌های فرماندهی، کنترل و ارتباطات ساخت فرانسه را که شبکه گسترده موشک‌های زمین به هوای ساخت شوروی را در عراق هماهنگ می‌کرد، منهدم کرد.
اگرچه جنگ خلیج فارس به طور رسمی با برقراری آتش بس در فوریه ۱۹۹۱ به پایان رسید، اما پس از استقرار بالگردهای صدام حسین برای سرکوب شورش‌های همزمان کردها و شیعیان، ایالات متحده مناطق پرواز ممنوع وسیعی را بر فراز شمال و جنوب عراق اعمال کرد. این مناطق پرواز ممنوع تا سال ۲۰۰۳ زمانی که ایالات متحده تهاجم تمام عیار خود به عراق را آغاز کرد به قوت خود باقی ماندند و در نهایت رژیم صدام سرنگون شد.
عراق هرگز نتوانست هیچ یک از جت‌های ائتلاف را در دوره استقرار منطقه پرواز ممنوع سرنگون کند. با این حال، در یک رویارویی نادر در روز ۲۳ دسامبر ۲۰۰۲، یک میگ-۲۵ عراقی پس از تبادل آتش، یک پهپاد آمریکایی «ام‌کیو-۱ پرداتور» را که مجهز به موشک‌های هوا به هوای کوتاه برد استینگر بود، سرنگون کرد.
چالش استفاده از حریم هوایی عراق توسط نیروهای آمریکایی
پیش از تهاجم، ایالات متحده حتی برای مدت کوتاهی اسرائیلی هایی را که قبلاً در عراق زندگی می کردند و لهجه عربی عراقی را به خوبی می فهمیدند، استخدام کرد. این افراد برای نظارت بر ارتباطات رادیویی ارتش عراق، سوار هواپیمای تجسسی شدند که در ارتفاع بالا بر فراز عراق پرواز می کرد. ارزیابی آنها نشان داد که بعید است نیروهای باقیمانده صدام مقاومت قابل توجهی داشته باشند، و پیش بینی کردند که بسیاری از سربازان عراقی یا فرار می کنند یا تسلیم می شوند.
ایالات متحده تا دسامبر سال ۲۰۱۱ در عراق حضور نظامی داشت و تعداد نیروهایش در اوج خودش در سال ۲۰۰۷ به حدود ۱۶۰ هزار نفر رسید. در طول این مدت، ایالات متحده به طور مؤثر حریم هوایی عراق را کنترل می‌کرد، به ویژه اینکه عراق دیگر نیروی هوایی کارآمدی نداشت و این وضعیت سال‌ها ادامه داشت.
در گزارشی در سال ۲۰۰۶ آمده است: «ارتش ایالات متحده تلاش کرد مایل به مایل مربع از خاک عراق را به سربازان و افسران پلیس عراقی بسپارد، اما هنوز نتوانسته یک اینچ مکعب از آسمان این کشور را تحت کنترل عراق قرار دهد.»
تا اینکه ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۰۸ به توافقی امنیتی با دولت عراق دست یافت که چارچوب قانونی را برای حضور نیروهای آمریکایی در این کشور ایجاد کرد. چالش های کلیدی برای نهایی کردن این پیمان شامل مذاکرات در مورد وضعیت پایگاه های نظامی ایالات متحده در عراق و استفاده از حریم هوایی عراق توسط نیروهای آمریکایی بود.
هواپیماهای آمریکایی در ۲۵ فوریه ۲۰۰۹ (هفتم اسفند ۱۳۷۸) یک پهپاد ایرانی را که در ۱۰۰ کیلومتری شمال شرقی بغداد در حال پرواز بود، پس از یک ساعت نظارت بر آن، سرنگون کردند. این واقعیت که در آن زمان بغداد به درستی از این ماجرا مطلع نشد، نشان داد که چه کسی آسمان عراق را کنترل می‌کرد. در آن زمان، بر اساس «توافقنامه وضعیت نیروها» بین واشنگتن و بغداد، ایالات متحده مسئولیت حفاظت از حریم هوایی عراق را برای مدت سه سال بر عهده داشت.
پیدایش داعش و واکنش آمریکا
ایالات متحده در دسامبر ۲۰۱۱ خروج نیروهای باقی مانده خود را از عراق تکمیل کرد، اما غیبت آنها کوتاه مدت بود. در ژوئن ۲۰۱۴، «دولت اسلامی در عراق و شام» (داعش) کنترل دومین شهر بزرگ عراق یعنی موصل را به دست گرفت و خود را صاحب سرزمینی اعلام کرد که مناطق وسیعی از خاک سوریه و عراق از جمله یک سوم عراق را در بر می‌گرفت.
زمانی که شبه نظامیان داعش به کردستان عراق حمله کردند و اقلیت ایزدی را در منطقه سنجار در معرض یک کارزار وحشیانه نسل کشی قرار دادند، ایالات متحده با حملات هوایی خود در ماه اوت ۲۰۱۴ وارد مبارزه با داعش شد.
حملات هوایی آمریکا علیه داعش در ماه بعد به سوریه تسری پیدا کرد. برخلاف سوریه، حملات آمریکا در عراق مجوز دولت عراق را داشت. از همان ابتدا، دولت اوباما برای تبدیل شدن به نیروی هوایی بالفعل در عراق مردد بود. با این حال، عراق در آن زمان فاقد جت های جنگنده کافی بود و به شدت به پشتیبانی هوایی ائتلاف متکی بود.
علاوه بر این، ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۱۵ برای بازپس‌گیری سرزمین‌های تحت کنترل داعش یک ائتلاف چندملیتی متشکل از کشورهای عربی و اروپایی با همکاری نیروهای محلی - ارتش عراق، پیشمرگه‌های کُرد، و نیروهای دموکراتیک سوریه - تشکیل داد.
عراق در اواسط سال ۲۰۱۵ شروع به دریافت جت‌های جنگنده اف-۱۶ کرد، اما هنوز سال‌ها طول می‌کشید تا توان هوایی خود را بازسازی کند.
در دسامبر ۲۰۱۴، جنگنده‌های اف-۴ فانتوم ایرانی برای مدت کوتاهی وارد حریم هوایی عراق شدند تا مواضع داعش را در نزدیکی مرز ایران هدف قرار دهند.
الزام دریافت مجوز از بغداد برای پروازهای نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا
در همین حال، روسیه در اواخر سپتامبر ۲۰۱۵ در جنگ داخلی سوریه مداخله کرد و به دعوت دمشق جنگنده‌های بمب افکن خود را در این کشور درگیر در جنگ داخلی مستقر کرد. در نوامبر همان سال، مسکو با پرتاب موشک های کروز از کشتی های جنگی در دریای خزر، توانایی های نظامی خود را به نمایش گذاشت. برخی از این موشک ها بر فراز حریم هوایی عراق به پرواز درآمدند و بغداد را بر آن داشت تا به دلیل عبور موشک های کروز و بمب افکن های پرتاب شده از دریای خزر، حریم هوایی خود را بر فراز اقلیم کردستان «برای محافظت از مسافران» به طور موقت ببندد.
در تابستان ۲۰۱۹، سه حمله هوایی مشکوک اسرائیلی مکان‌هایی را که شبه‌نظامیان عراقی مورد حمایت ایران در سراسر این کشور مورد استفاده قرار می‌دادند، هدف قرار دادند. در پاسخ به این حملات، دولت عراق پروازهای غیرمجاز در حریم هوایی خود را ممنوع کرد. این محدودیت در مورد عملیات هوایی ائتلاف تحت رهبری ایالات متحده نیز اعمال می‌شد و نیروهای ائتلاف را ملزم می‌کرد تا قبل از انجام هرگونه حمله علیه عناصر باقیمانده داعش در کشور، مجوز مستقیم از بغداد دریافت کنند.
تنش‌ها بین عراق و واشنگتن پس از حمله هواپیمای بدون سرنشین آمریکا که منجر به کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، در فرودگاه بین المللی بغداد در ژانویه ۲۰۲۰ شد، تشدید شد. پس از آن، نمایندگان پارلمان عراق خواستار اخراج فوری نیروهای آمریکایی از کشور شدند. در همین حال، روسیه بار دیگر سامانه موشکی دفاع هوایی اس-۴۰۰ تریومف دوربرد خود را به عراق فرستاد و مدعی شد که می تواند «حفاظت قابل اعتمادی از حریم هوایی» ارائه کند.
عراق در دهه ۲۰۱۰ سامانه های دفاع هوایی میان برد «پانتسیر-اس ۱» را از مسکو دریافت کرد اما این سامانه ها برای دفاع از کل حریم هوایی این کشور کاربرد محدودی دارند. گزارش تایید نشده‌ای بعدا نشان داد که عراق علاقه مند به خرید هشت سامانه دفاع هوایی پیشرفته میان برد کره جنوبی به ارزش بیش از ۲ میلیارد دلار است.
کاهش حریم هوایی تعیین شده برای پروازهای نظامی ائتلاف به رهبری ایالات متحده
کمتر از دو هفته پس از حمله ماه آوریل ایران به اسرائیل و پاسخ بعدی اسرائیل، عراق نود و سومین سالگرد تاسیس نیروی هوایی خود را جشن گرفت و اف-۱۶های خود را به نمایش گذاشت که نشانه ای از بازسازی تدریجی قدرت هوایی ملی آن بود.
وزارت حمل و نقل عراق در ماه مه امسال اجرای توافقی را با هدف کاهش حریم هوایی تعیین شده برای پروازهای نظامی ائتلاف به رهبری ایالات متحده و در نتیجه گسترش فضای هوایی برای هوانوردی غیرنظامی را اعلام کرد.
فرمانده مرکز تازه تاسیس پدافند هوایی عراق در اواخر ماه ژوئن به رسانه‌های محلی اطلاع داد که این مرکز «پتانسیل بالایی برای کنترل حریم هوایی عراق برای انواع هواپیماهای نظامی و غیرنظامی دارد».
این مقام در ادامه تصریح کرد: «این مرکز، فرماندهی و کنترل کامل حریم هوایی عراق را اعمال خواهد کرد.»
در ادامه باید دید که دولت عراق در مورد همکاری آمریکا و اسرائیل و اعطای مجوز به هواپیماهای نظامی اسرائیلی برای گذر از منطقه پروازی در اختیار ائتلاف آمریکا چگونه عمل خواهد کرد.پ
منبع: یورونیوز
