شیعه نیوز | بادین دهش، عضو هیات علمی بخش حکمرانی نوآوری و فناوری دانشکده حکمرانی دانشگاه تهران در یادداشتی که در اختیار گروه دانش و فناوری همشهری قرار داد، درباره نظام مسائل حکمرانی فناوری و نوآوری، به اختلاف قابل توجه میزان سرمایه‌گذاری ایران با امارات متحده عربی و عربستان سعودی پرداخت.
به گزارش «شیعه نیوز»، دکتر مهران بادین دهش، عضو هیات علمی دانشکده حکمرانی دانشگاه تهران در این یادداشت از «سرمایه‌گذاری ناکافی در حوزه های اولویت‌دار فناوری»، «فقدان سازوکار واحد برای هماهنگ‌سازی سیاست‌های حوزه نوآوری و فناوری»، «بی‌توجهی به شرایط بومی و نیازهای خاص جامعه ایرانی در سیاستگذاری حوزه فناوری»، «سرمایه‌گذاری ناکافی در بخش تحقیق و توسعه»، «پدیده فرار مغزها و مهاجرت نخبگان»، «نبود بسترهای مناسب برای مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های فناورانه دولتی» و «نبود یک نقشه راه استراتژیک و منسجم برای توسعه فناوری‌های نوین» به عنوان مسائل اولویت‌دار در نظام مسائل حکمرانی فناوری و نوآوری ایران نام برده است.
عضو هیات علمی بخش حکمرانی نوآوری و فناوری دانشکده حکمرانی دانشگاه تهران در این یادداشت آورده است:
حکمرانی در بخش فناوری و نوآوری یکی از موضوعات کلیدی و استراتژیک برای کشور محسوب می‌شود. با توجه به اهمیت روزافزون فناوری‌های نوین و نقش آن‌ها در رشد اقتصادی و افزایش توان رقابتی کشورها در سطح جهانی، تمرکز بر بهبود حکمرانی در این حوزه ضروری به نظر می‌رسد.
بر اساس آخرین گزارش شاخص جهانی نوآوری در سال ۲۰۲۳ ایران از میان ۱۳۲ کشور جهان در رتبه ۶۳ قرار دارد. اگرچه ایران در سالیان اخیر در برخی معیارها مانند تحقیقات علمی و تولیدهای دانشی عملکرد خوبی داشته اما در زمینه‌هایی چون زیرساخت‌ها، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، چالش‌های نهادی و قانونی همچون قانون مالکیت فکری و تعاملات بین‌المللی با چالش‌های اساسی روبرو است.
همچنین بر اساس گزارش شاخص هوش مصنوعی که توسط دانشگاه استنفورد در سال ۲۰۲۴ منتشر شده، میزان سرمایه‌گذاری خصوصی و دولتی در حوزه هوش مصنوعی افزایش چشمگیری داشته است و کشورهای ایالات متحده و چین دارای بیشترین میزان سرمایه‌گذاری هستند.
در منطقه خاورمیانه نیز کشورهای امارات متحده عربی و عربستان سعودی بیشترین میزان سرمایه‌گذاری را در این حوزه انجام داده‌اند. به طوری‌که عربستان سعودی در راستای برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ در سال جاری یک صندوق ۱۰۰ میلیارد دلاری برای هوش مصنوعی ایجاد کرده است.
در ایران نیز سازمان ملی هوش مصنوعی با بودجه‌ای به میزان ۳۵۰۰ میلیارد تومان در سال جاری افتتاح شده و بنا به اطلاعات منتشرشده از نشست شورای ملی راهبردی هوش مصنوعی، کشور به دنبال یک سرمایه‌گذاری ۵ میلیارد دلاری در این حوزه است که اگر خواهان عقب نماندن از قافله پیشتازان این حوزه هستیم این اختلاف سرمایه‌گذاری بسیار قابل توجه است.
آمارهای ارائه‌شده همگی نشان‌دهنده وضعیت نه‌چندان مناسب کشور در حوزه فناوری و نوآوری است. اینجا است که نقش نظام حکمرانی بسیار مهم می‌شود. اما نظام حکمرانی فناوری و نوآوری کشور نیز خود دچار مشکلات فراوانی است.
یکی از مشکلات اساسی در نظام حکمرانی فناوری و نوآوری در ایران، پیچیدگی ساختارها و نهادهای تصمیم‌گیری است. در این حوزه، نهادهای متعدد و متنوعی فعالیت دارند که از یک سو باعث افزایش قدرت تصمیم‌گیری و سیاستگذاری می‌شوند، اما از سوی دیگر موجب ایجاد تضاد و تداخل در وظایف و مسئولیت‌ها می‌گردند. این ناهماهنگی‌ها و فقدان یک سازوکار واحد برای هماهنگ‌سازی سیاست‌ها باعث کاهش اثربخشی برنامه‌های توسعه فناوری شده است.
یکی دیگر از مسائل مهم در حکمرانی فناوری و نوآوری در ایران، عدم هم‌راستایی سیاست‌ها و برنامه‌های حکمرانی با نیازهای واقعی جامعه است. بسیاری از سیاست‌های موجود بر مبنای الگوهای کلی و تقلیدی از کشورهای توسعه‌یافته تدوین شده‌اند، بدون آن‌که به شرایط بومی و نیازهای خاص جامعه ایرانی توجه کافی داشته باشند.
سرمایه‌گذاری ناکافی در بخش تحقیق و توسعه (R&D) یکی دیگر از چالش‌های مهم حکمرانی در حوزه فناوری و نوآوری در ایران است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، دولت‌ها و بخش خصوصی به‌طور گسترده‌ای در زمینه تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری می‌کنند و این سرمایه‌گذاری‌ها به رشد و پیشرفت فناوری‌های جدید کمک می‌کند. اما در ایران، سهم بودجه تحقیق و توسعه نسبت به تولید ناخالص داخلی بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است.
یکی دیگر از مشکلاتی که حکمرانی فناوری و نوآوری در ایران با آن مواجه است، پدیده فرار مغزها و مهاجرت نخبگان است. نخبگان علمی و فناورانه به دلیل محدودیت‌های موجود در زمینه فرصت‌های شغلی و تحقیقاتی، ترجیح می‌دهند به کشورهای دیگر مهاجرت کنند. این مسئله نه‌تنها باعث از دست رفتن سرمایه‌های انسانی می‌شود، بلکه چرخه نوآوری و توسعه فناوری را نیز مختل می‌کند.
در بسیاری از کشورها، تعامل موثر میان بخش دولتی و خصوصی یکی از عوامل اصلی موفقیت در توسعه فناوری و نوآوری است. اما در ایران، این تعامل به دلیل موانع ساختاری و قوانین پیچیده بسیار محدود است. نبود بسترهای مناسب برای مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های فناورانه دولتی، یکی از دلایلی است که موجب کندی روند توسعه فناوری در کشور شده است.
در نهایت، یکی دیگر از مسائل حکمرانی فناوری در ایران، نبود یک نقشه راه استراتژیک و منسجم برای توسعه فناوری‌های نوین است. هرچند برنامه‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت متعددی تدوین شده است، اما نبود یک چشم‌انداز بلندمدت و جامع باعث پراکندگی تلاش‌ها و هدررفت منابع شده است.
چنانکه گفته شد نظام مسائل حکمرانی در بخش فناوری و نوآوری در ایران پیچیده و چندلایه است. از مشکلات ساختاری و ناهماهنگی‌های نهادی گرفته تا کمبود سرمایه‌گذاری و فرار مغزها، همگی چالش‌هایی هستند که توسعه این بخش حیاتی را با مانع مواجه کرده‌اند.
تجربه نشان داده است که تغییر کارگزاران نیز کمک چندانی به حل مسائل نکرده است. به طور کلی نیز در نبرد «ساختار-کارگزار» این ساختار است که در بیشتر مواقع پیروز است. بنابراین لازم است با اتخاذ یک نگاه بلندمدت، جامع و پویا نسبت به اصلاحات ساختاری و نهادی در نظام حکمرانی فناوری و نوآوری اقدام شود. البته در این مسیر نباید از اقدامات کوتاه‌مدت و فوری نیز غافل شد؛ چنانکه موفقیت‌های کوچک در این مسیر طولانی در امیدآفرینی و ایجاد شور و انگیزه برای بهبود نقش مهمی دارند.
