«شیعه نیوز»: این نوشتار مجموعه کوچکی از رفتار و گفتار امیرمؤمنان علی (ع) درباره اخلاق خانوادگی است که در آن ابتدا به اقتصاد و مدیریت منزل پرداخته سپس به رفتار و گفتار ایشان در رابطه با همسر اشاره گردیده است.
1- اقتصاد خانواده
الف) تامین هزینه زندگی:
یکی از اصول مهم در مدیریت منزل، تامین هزینه زندگی است. مرد باید با کار و تلاش فراوان نیازهای اقتصادی خانواده را برطرف سازد تا سربار جامعه نگردند.
امیرمومنان علی (ع) با کار و تلاش و حفر چاه و درختکاری و احداث باغ در منطقه ینبع در اطراف مدینه توانست سرمایه فراوانی بدست بیاورد؛ هزار برده آزاد کند و برای عمه ها و خاله های خود خانه بخرد و زنان و فرزندان خود را آبرومندانه اداره کند. وصیت نامه حضرت به عنوان نامه 24 نهج البلاغه در تاریخ ثبت گردیده است. در آن دستور العمل اقتصادی برای اداره زنان و فرزندان خود تاکید می کند که درخت ها و زمین ها را نفروشند بلکه با درآمد سالانه آن نیازهای اقتصادی خانواده آن حضرت را برطرف سازند[1].
ب) تعدیل و میانه روی در مصرف:
اعتدال و میانه روی در هر کاری مقبول و پسندیده است و میانه روی در امر اقتصاد و خرج کردن درآمدهای خانواده می تواند راحتی و آسایش طولانی تری را برای خانواده به ارمغان بیاورد. در اهمیت اعتدال و میانه روی همین بس که امام علی (ع) در لحظات پایان عمر گرانقدر خود به فرزندش امام حسن (ع)، او را به میانه روی در زندگی سفارش می کند؛ هَذَا مَا أَوصَی بِهِ عَلی بنِ أبِی طَالِب أخُو مُحَمَد رَسُولُ الله (ص) وَ ابنَ عَمِّهِ وَ صَاحِبِهِ. . . وَ اقتَصِد یا بُنَی فِی مَعیشَتِک[2]. . . . این آن چیزی است که علی بن ابیطالب برادر رسول خدا و پسر عمویش و همنشینش وصیت می کند. . . پسر جانم در زندگانی راه اعتدال و میانه روی را پیش گیر. . . .
گاهی حضرت امیر درمواقع بی پولی رویه ای بکار می بردند که معمولاً بسیاری از مردم آنگونه عمل نمی کنند آن هم صبر کردن تا زمانیکه پولی بدست ایشان برسد در حالیکه افراد معمولاً با قرض کردن و یا خرید نسیه مانند ایشان عمل نمی کنند، نمونه ای از عمل حضرت اینگونه نقل گردیده است؛ رُوِی أَنَّ عَلِیاً (ع) اِجتَازَ بِقَصَّابٍ وَ عِندَهُ لَحمٌ سَمینٌ فَقَالَ یا أَمیرَالمُؤمِنین هَذَا اللَّحم سَمینٌ اِشتَر مِنهُ فَقَالَ لَهُ لَیسَ الثَّمَن حَاضِرًا فَقَالَ أَنَا أَصبِرُ یا أَمیرَالمُؤمِنینَ فَقَالَ لَهُ أَنَا أَصبَرُ عَنِ اللَّحمِ[3]روایت شده است روزی امیرمؤمنان علی علیه السلام از مقابل قصابی عبور می کردند، قصاب به حضرت عرض می کند: ای امیرمؤمنان گوشت خوبی است از آن بخرید اما حضرت می فرمایند: پولی برای خرید ندارم قصاب عرض می کند من برای گرفتن پولش صبر می کنم. حضرت می فرمایند: من در برابر خوردن گشت صبر می کنم.
ج) رابطه گناه و درآمد:
خانواده ها سعی می کنند تا راهی برای افزایش درآمدهای خود پیدا کنند اما گاهی نیز مسائلی پیش می آید که باعث می شود درآمدخانوار کَم شود. این در حالی است که معمولاً افراد دلیل این اتفاقات را نمی دانند اما امام علی (ع) دلیل آن را وجود گناهان معرفی می کنند؛ . . . تُوقُوا الذُّنُوبَ فَمَا مِن بَلیةٍ وَلانَقصِ رِزقٍ إِلّا بِذَنب. . . قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَا أَصَابَکمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمَا کسَبَتْ أَیدِیکمْ وَ یعْفُوا عَنْ کثِیرٍ[4]. . .
خود را از گناهان دور کنید زیرا هیچ بلا و هیچ کم شدن رزق و روزی نیست مگر بخاطر گناهان. . . خداوند متعال می فرماید: هر مصیبتی به شما می رسد، به خاطر کارهایی است که کرده اید. و خدا بسیاری از گناهان را عفو می کند[6].
2- مدیریت خانه
در اینکه مدیریت منزل با چه کسی است نظرات مختلفی وجود دارد اما طبق فرموده حضرت امیر مدیریت منزل با مرد است؛ کلُّ امْرِئٍ تُدَبِّرُهُ امْرَأَةٌ فَهُوَ مَلْعُونٌ [5] هر کس که امورش را زنی بگرداند و مدیریت کند ملعون است. طبیعی است مراد حضرت کسانی نیستند که کسی را غیر از همسر خود ندارند و خودشان بدلایل مختلف قادر به کسب درآمد و مدیریت منزل نمی باشند مانند افراد بیمار.
3- در ارتباط با همسر
1- 3- چگونگی رفتار با همسر:
قرآن کریم می فرماید: و عاشروهنّ بالمعروف «نساء18» با زنان به نیکویی زندگی کنید.
الف) روابط اجتماعی آنان:
از آنجایی که مرد مسئولیت هدایت خانواده را به عهده دارد بنابراین باید مواظب رفت و آمدهای همسر خود نیز باشد تا مبادا در رفت و آمدهای خود دچار وسوسه های شیطان شده و از راه به در شود؛ حضرت امیر در یک دستور العمل اخلاقی، اجتماعی خطاب به فرزندش می نویسد: وَاکفُفْ عَلَیهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِک إِیاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَی عَلَیهِنَّ وَ لَیسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِک مَنْ لَا یوثَقُ بِهِ عَلَیهِنَّ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا یعْرِفْنَ غَیرَک فَافْعَل[6]
زنان را روی پوشیده دار تا چشمشان به مردان نیفتد، زیرا حجاب، زنان را بیش از هر چیز از گزند نگه دارد. خارج شدنشان از خانه بدتر نیست از این که کسی را که به او اطمینان نداری به خانه در آوری. اگر توانی کاری کنی که جز تو را نشناسد چنان کن.
ب) غیرت ورزی:
یکی از خصلت هایی که خداوند متعال در نهاد مردان به ودیعت گذارده است غیرت ورزیدن نسبت به ناموس و محارم خویش است که خودبخود جلوی بسیاری از مفاسد و ناهنجاری های اجتماعی را می گیرد اما گاه می شود که این ویژگی در فرد بدلایل گوناگون ضعیف می شود. حضرت امیر این افراد را اینگونه مورد سرزنش و لعن خود قرار می دهد. یا أَهْلَ الْعِرَاقِ نُبِّئْتُ أَنَّ نِسَاءَکمْ یوَافِینَ الرِّجَالَ فِی الطَّرِیقِ أَ مَا تَسْتَحْیونَ وَ قَالَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ لَا یغَارُ[7]ای اهل عراق شنیده ام که زن های شما در راه رفتن با مردها برخورد پیدا می کنند آیا خجالت نمی کشید خدا لعنت کند بی غیرت ها را.
ج) غیرت نابجا ممنوع:
درست است که غیرت ورزیدن مطلوب است اما گاه خود بعنوان معضلی بزرگ جلوه می کند و آن زمانی است که در موضعی غیر از موضع خود بکار گرفته شود؛ حضرت امیر استفاده نابجا از غیرت را بعنوان خطر اینگونه مطرح می کنند؛ إِیاک وَ التَّغَایرَ فِی غَیرِ مَوْضِعِ غَیرَةٍ فَإِنَّ ذَلِک یدْعُو الصَّحِیحَةَ إِلَی السَّقَمِ وَ الْبَرِیئَةَ إِلَی الرِّیبِ[8]امیرمومنان (ع) به امام حسن (ع) می فرمایند: بپرهیز از غیرت بی جا (و سختگیری نامعقول و احیاناً متهم کردن همسر) زیرا این کار زن پاکدامن را به آلودگی گرایش می دهد.
د) محدوده اختیارات زن:
یکی دیگر از روایای ارتباط با زن محدوده اختیارات و قدرت اعمال نظر زنان در زندگی است، این مطلب را می توان در قسمت مدیریت منزل هم ذکر کرد زیرا به نحوی اختیار داشتن زن و محدوده آن در نحوه مدیریت منزل بسیار تأثیرگذار خواهد بود. امیر مؤمنان محدوده اختیارات زن را اینگونه به فرزند خود گوشزد می نمایند؛ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع) فِی وَصِیتِهِ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیةِ یا بُنَی إِذَا قَوِیتَ فَاقْوَ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ إِذَا ضَعُفْتَ فَاضْعُفْ عَنْ مَعْصِیةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُمَلِّک الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَافْعَلْ فَإِنَّهُ أَدْوَمُ لِجَمَالِهَا وَ أَرْخَی لِبَالِهَا وَ أَحْسَنُ لِحَالِهَا فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیحَانَةٌ وَ لَیسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ فَدَارِهَا عَلَی کلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا لِیصْفُوَ عَیشُک[9]حضرت امیر مومنان در سفارش خود به محمد حنفیه فرمودند: . . . اگر بتوانی که زن را بیش از آنچه مربوط به خود اوست اختیار ندهی انجام ده چرا که این کار جمال زن را پیوسته و خاطرش را آسوده و حال او را نیکو می کند همانا زن گل است نه کارفرما با او به هرحال مدارا کن و نیکو برخورد نما تا زندگی تو باصفا شود.
ه) خوش رویی با همسر:
حضرت در ضمن بیاناتی که راجع به صفات ناپسند برخی زنان همانند تکبّر و خودپسندی، ناشکری و بی صبری و مانند اینها ایراد نمود و توصیه فرمود که مراقب زن ها باشید تا به هلاکت نیفتند و سرپرستی خانواده را به آنان نسپارید و فرمودند: فَدَارِهَا عَلَی کلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا لِیصْفُوَ عَیشُک[10]با زن ها در هر حال مدارا کنید (سخنان تند و زشت بر زبان نیاورید) شاید (در اثر این نیکویی شما) آنها کارهای خود را اصلاح کنند.
2- 3- کمک به همسر
برخی از مردان فکر می کنند چون در خارج از منزل مشغول کار و تلاشند وقتی به منزل می آیند دیگر نباید هیچ کاری را انجام دهند و خود را بسیار خسته نشان می دهند. برخی دیگر نیز کار در منزل و کمک به همسر را زشت می شمرند و آن را عار وننگ می دانند اما سیرۀرفتاری امیر مؤمنان علی (ع) خلاف هر دو دسته فوق بوده است، ایشان با آن همه مشغله ای که در زمان حیات رسول گرامی اسلام داشتند (شرکت در جنگهای گوناگون، رفتن به مأموریت هایی که پیامبر او را می فرستاد و. . . ) با این حال در کارهای منزل کمک کار بی بی دو عالم فاطمه زهرا (س) بودند. نمونه هایی از آن ها اینگونه در تاریخ نقل شده است؛ الف) کانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع) یحْتَطِبُ وَ یسْتَقِی وَ یکنُسُ وَ کانَتْ فَاطِمَةُ (س) تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ وَ تَخْبِزُ[11]
امام صادق (ع) فرمودند: حضرت امیر (ع) هیزم تهیه می کرد و از چاه آب برای منزل می آورد و جاروب می کرد و حضرت فاطمه (س) نیز گندم را آرد می نمود و خمیر می کرد و نان می پخت. (پس کار در منزل برای مرد عار نیست گرچه از نظر تقسیم کار به عهده زن است که کار منزل را بعهده گیرد).
3- 3- تقسیم کار با همسر
یکی از عوامل سعادت و شادابی خانواده تقسیم کار و تعیین حدود و وظایف زن و شوهر است؛ تَقَاضَی عَلِی وَ فَاطِمَةُ (ع) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (ص) فِی الْخِدْمَةِ فَقَضَی عَلَی فَاطِمَةَ بِخِدْمَةِ مَا دُونَ الْبَابِ وَ قَضَی عَلَی عَلِی (ع) بِمَا خَلْفَهُ قَالَ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ (س) فَلَا یعْلَمُ مَا دَاخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِکفَائِی رَسُولُ اللَّهِ (ص) تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَال [12]امام صادق (ع) از پدرش امام باقر (ع) نقل می کند که فرمودند: حضرت امیر با حضرت زهرا (ع) راجع به تقسیم کار از پیامبر نظر خواستند پیامبر (ص) فرمودند: کارهای تا دم درب خانه به عهده فاطمه و کارهای پشت درب خانه بر عهده علی باشد. حضرت زهرا فرمودند: از این تصمیمی که پیامبر گرفت و مرا از سر و کار داشتن با مردها بی نیاز کرد آنقدر شادمان شدم که جز خدا کسی نمی داند.
4- 3- عدالت بین همسران
درست است که تعدد زوجات یکی از راههای جدی مقابله با مفاسد اجتماعی است اما شرایط و مقررات خاص خودش را دارد که یکی از آنها عدالت رفتاری میان همسران است و قرآن کریم در این باره در آیۀ3 سوره نساء هشدار داده است که اگر نمی توانی رعایت عدالت کنی نباید چند زن اختیار کنی. حضرت امیرمومنان چون همسران متعدد داشتند عدالت را دقیقاً میان آنها رعایت می نمودند. هنگامی که شبی نوبت یکی از آنها بود حتی وضوی خود را هم در خانۀاو می گرفت یعنی عدالت رفتاری را حتی در وضو گرفتن نیز رعایت می فرمودند[13].
5- 3- هدیه برای خانواده
یکی از راههای مهم ایجاد عطوفت و مهربانی بین اعضای خانواده و جلب قلوب، هدیه دادن است که حضرت امیر از این نکته مهم نیز غافل نبوده اند؛ الهَدِیةُ تَجلِبُ المَحَبَّةَ [14]ِ هدیه دادن، دوستی را به دنبال می آورد.
نکات مهم:
1- حضرت امیر نه تنها در زمان حیات خود به فکر درآمد خانواده خویش بودند بلکه با وصیت نامه ای در باره نخلستان ها منبع درآمدی را هم برای بعد از فوت خویش برای خانواده خود بجای گذاردند.
2- گناهان انسان بر رزق و روزی او تاثیر دارند و باعث کم شدن آن می شوند.
3- غیرت ورزی مردان یکی از راههای حفظ پاکدامنی زنان است اما باید توجه داشت که استفاده نابجا از غیرت اثر عکس بجا می گذارد و باعث آلودگی دامن زنان می شود.
4- برای اصلاح رفتار زنان تندی و خشونت جایی ندارد اما حضرت می فرمایند مدارا و چشم پوشی از خطاهای آنان باعث اصلاح رفتار آنها خواهد شد.
5- حضرت امیر با وجود مشغله فراوان اجتماعی، در کار منزل به حضرت زهرا کمک می کردند.
پی نوشت ها:
[1]- دشتی، امام علی و اخلاق اسلامی، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین، ص79
[2]- شیخ مفید، أمالی المفید، وفات مؤلف: 413 ق، ناشر: کنگره شیخ مفید، ص222
[3]- حسن بن ابی الحسن دیلمی، إرشاد القلوب، دو جلد در یک مجلد، انتشارات شریف رضی، 1412 هجری قمری/ ج1 ص 119
[4]- شیخ صدوق، الخصال، دو جلد در یک مجلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1403 هجری قمری/ج2 ص 616
[5]- کافی 5/518(ثقة الاسلام کلینی، الکافی، 8 جلد، دار الکتب الإسلامیة تهران، 1365 هجری شمسی)
[6]- امام علی بن ابی طالب علیه السلام، نهج البلاغه، 1 جلد، انتشارات دار الهجره قم /نامه 31
[7]- علامه مجلسی، بحار الأنوار، 110 جلد، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 هجری قمری / ج76 ص 115
[8]- امام علی بن ابی طالب علیه السلام، نهج البلاغه، 1 جلد، انتشارات دار الهجره قم / نامه 31
[9]- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 4 جلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1413 هجری قمری/ ج3 ص556
[10]- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 4 جلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1413 هجری قمری/ ج3 ص556
[11]- ثقة الاسلام کلینی، الکافی، 8 جلد، دار الکتب الإسلامیة تهران، 1365 هجری شمسی /ج5 ص 86
[12]- محدث نوری، مستدرک الوسائل، 18 جلد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم، 1408 هجری قمری/ج 13 ص 48
[13]- دشتی/ امام علی و اخلاق اسلامی /موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین/ص304
[14]- غرر الحکم: 316
