«شیعه نیوز»: کتاب «اصول اخلاق اجتماعی» اثری از پژوهشکده تحقیقات اسلامی است که در آن به بررسی موارد متعدد از اخلاق های اجتماعی پرداخته و «حوزه نیوز» به انتشار این مباحث در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.
اخوّت
تـضاد منافع، برتری طلبی، تنگ چشمی، محدودیت نعمت ها و ثروت ها و ... انگیزه هایی است که از روزهای نخستین زندگی بشر، طعم شیرین صلح و همزیستی مسالمت آمیز را در ذائقه انسان هـا تـلخ کـرده و آنـان را ـ کـه بـر اثـر خـلقـت و طـبـیـعـت، همزاد، همراه و هم هدف هستند ـ به جان یـکـدیـگـر انـداخـتـه اسـت؛ بـرادرکـشی رسم روزگاران شده و خوردن میراث برادران، قانون زندگی ...
از سوی دیگر آدمیزادگان هیچ چاره ای جز زندگی انسانی در کنار یکدیگر ندارند و همزیستی، همکاری، همیاری و غمخواری در سرشت آنان نهاده شده است.
شـریعت جاوید اسلام برای پایان دادن به برادرکشی و نجات انسان از ورطه انسانخواری و خودمحوری، بهترین طرح زندگی را در همان برادری و تحکیم احساسات پاک دیگر دوستی در شـاهـراه ایـمـان بـه خـدا طـراحـی و ارائه داد و از ایـن رهـگـذر، فـرزندان آدم را به چنگ زدن به حـبـل المـتـیـن (اخـوّت) رهـنـمـون گـشـت و از یـکـایک آنان در خانواده بزرگ اسلام، ثبت نام به عمل آورد و به آنان یادآوری کرد:
(وَ اذْکـرُوُا نـِعـْمـَتَ اللّهِ عـَلَیـْکـُمْ اِذْ کـُنـْتـُمْ اَعْداءً فَاَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ اِخْواناً...)۵۱
نـعـمـت خـدا را بـر خـویـشـتـن بـه یـاد آوریـد آنـگـاه کـه دشـمـن یـکـدیـگـر بـودیـد پـس مـیـان دل هایتان، الفت انداخت تا به برکت نعمت او برادران هم شدید.
از این رو، (اخوّت) در زندگی اجتماعی انسان مسلمان، جانِ دوباره گرفت و در گلستان اخلاق اسلامی بر کرسی اصالت نشست؛ زیرا:
(اِنَّمَا الْمُؤْمِنوُنَ اِخْوَةٌ فَاَصْلِحوُا بَیْنَ اَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقوُا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَموُنَ) ۵۲
در حـقـیـقـت مـؤمـنـان، بـرادر یکدیگرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و تقوای الهی پیشه سازید شاید مشمول رحمت (خدا) واقع شوید.
حقیقت نه شعار
(اخـوت) یـک حـقـیقت جاری در همه ابعاد زندگی مؤمنان است و با ماهیت ایمانی آنان گره خورده است. امام صادق (ع)، برادر دوستی را بخشی از دین دوستی دانسته و فرموده است:
(مِنْ حُبِّ الرِّجُلِ دینَهُ حُبُّهُ اَخاهُ) ۵۳ برادر دوستیِ مرد، از دین دوستی اوست.
حضرت باقر(ع) آن را پرتوی از نور الهی قلمداد کرده و فرموده است :
(مـَنِ اسـْتـَفـادَ اَخـاً فـِی اللّهِ عـَلی اِیـمـانٍ بـِاللّهِ وَ وَفـاءٍ بِاَخائِهِ طَلَباً لِمَرْضاتِ اللّهِ فَقَدِ اسْتَفادَ شُعاعاً مِنْ نُورِ اللّهِ ...)۵۴
هر کس برای جلب رضایت خدا، فردی را بر اساس ایمان به خدا و رعایت پیمان برادری انتخاب کند، در واقع، پرتوی از نور خدا را یافته است.
رعـایـت پـیـمـان بـرادری، وظـیـفـه خـطـیـری اسـت کـه بر عهده مؤمن قرار می گیرد و بخشی از اعمال دینی او را تشکیل می دهد و بدین ترتیب (اخوّت) جایگاه خویش را در متن زندگی اسلامی بـاز مـی کـنـد.
سـرآمـد مؤمنان امام علی (ع)، انجام وظیفه نسبت به برادران ایمانی را سرلوحه کردار متقیان معرفی کرده، می فرماید:
(قـَضـاءُ حـُقـوُقِ الاِْخـَوانِ اَشـْرَفُ اَعـْمـالِ الْمـُتَّقـینَ؛ یَسْتَجْلِبُ مَوَدَّةَ الْمَلائِکَةِ الْمُقَرَّبینَ وَ شَوْقَ الْحوُرِ الْعینِ) ۵۵
بـرآوردن حـقـوق برادران، شریف ترین کردار پرهیزکاران است که دوستی فرشتگان مقرّب و اشتیاق حورالعین را به خود جلب می کند.
حقیقت دوستی و برادری دینی حتی مرزهای دنیای فانی را در می نوردد و در سرای جاوید ـ که هـمـه دوسـتی ها و برادری های غیر الهی گسسته می شود ـ۵۶ جای می گیرد و زندگی سراسر صفا و معنویت مؤمنان را تا ابد به هم پیوند می دهد؛
(وَ نَزَعْنا ما فی صُدوُرِهِم مِنْ غِلٍّ اِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلینَ) ۵۷
هـر گـونـه غـلّ (حـسـد و کـینه و دشمنی) را از سینه آنها بر می کنیم و (در بهشت) برادرانه روبروی یکدیگر قرار می گیرند.
انواع اخوّت
گـرچـه رشـته ایمان، همه مؤمنان را با هم مرتبط و برادر می سازد و از این رهگذر حقوقی را بـر عـهـده هر یک می گذارد، ولی طبیعی است که همه برادران با هم یکسان نیستند و به تناسب ایمان، تقوا، اخلاص و... در سطوح مختلفی قرار می گیرند و هر سطحی نیز، نوعی دوستی و حقوقی را می طلبد.
امـام جـواد(ع) مـی فرماید: مردی در بصره از امیرمؤ منان صلوات الله علیه در این باره پرسش کـرد، آن حـضـرت (در یـک تـقسیم کلّی و ابتدایی، برادران را به دو نوع زیر توصیف کرد و) فرمود: برادران دو نوعند :
۱ـ برادران مورد وثوق
آنـان چـون دسـت و بال و اهل و مال هستند، پس اگر بر برادرت اعتماد کردی (و او را مورد اطمینان یـافـتـی) ثـروت و کـمـک خـویـش را از او دریـغ مـدار، بـا هـمـدلانـش یـکـدل و بـا دشمنانش دشمن باش، رازش را پوشیده دار، به یاری اش شتاب و خوبی هایش را آشکار ساز.
۲ـ برادران ظاهری
تو با وجود آنان، خوشی زندگی را درمی یابی، بنابراین کامیابی را از آنان سلب نکن و چـیـزی بیش از این از آنان نخواه و همان گونه که آنان با خوشرویی و شیرین زبانی با تو رو به رو می شوند، تو نیز چنین حالتی را از آنان دریغ مدار. ۵۸
مـعیار دیگری که آن امام همام در میزان دوستی ارائه می دهد «تقوا» است : (اَحْبِبِ الاْ خْوانَ عَلی قَدْرِ التَّقْوی) ۵۹ برادران را به اندازه تقوایشان دوست بدار.
ویژگی های برادر خوب
صـرف نـظـر از بـرادری عمومی مسلمانان، هر فردی به تناسب روحیات و احساسات خویش با فـرد یا افراد منتخب خویش انس می گیرد و رابطه ای خصوصی ـ نسبت به اخوّت عمومی ـ ایجاد می کند، چنانکه رسول اکرم (ص) پس از هجرت، مسلمانان را دو به دو بر اساس روحیات مشترک، بـرادر یـکـدیـگـر قـرار داد و خود نیز حضرت علی (ع) را به برادری برگزید، همچنین میان ابـوبـکـر و عـمر، عثمان و عبدالرحمن بن عوف، طلحه و زبیر... و فاطمه زهرا و امّ سلمه ـ همسر خویش ـ پیوند اخوّت برقرار کرد. ۶۰
در سخنان معصومین علیهم السلام، خصوصیاتی برای برادران شایسته تبیین شده که برخی از آنها را در زیر می خوانید:
ـ ظاهر و باطنش یکی باشد؛
ـ بدی و خوبی تو را از آن خود بداند؛
ـ از هیچ کمکی کوتاهی نکند؛
ـ در سختی ها تنهایت نگذارد؛
ـ اگر سه بار عصبانی شد، سخن زشت نگوید؛
همچنین، باوفا، با تدبیر، با حیا، خوش خلق و آزاده باشد. ۶۱
بـدیـهی است که آراستگی به صفات یاد شده، برای همه مسلمانان ضروری است، به این معنا که هر کس می خواهد دوست و برادری را با چنین صفاتی انتخاب کند، نخست باید خویشتن را به آنها متصف کرده باشد سپس در جستجوی همتای خویش برآید و با او عقد اخوت ببندد.
حقوق برادری
بـدون اغراق باید گفت: حقوق برادری قابل شمارش نیست و در هیچ مرزی محدود نمی شود و مؤمـن نـسـبـت بـه بـرادر مؤمنش نباید هیچ گونه نیکی را دریغ دارد و تا آنجا که مقدور است باید نـسـبـت به او خیرخواه، غمخوار، یار و مددکار باشد، هر گونه سختی و پریشانی را از او دور سازد و...
بعضی از آن حقوق که در روایات اسلامی به آنها اشاره شده، عبارتند از:
۱ـ کـم تـریـن حق این است که آنچه را برای خود دوست داری برای او هم دوست بداری و آنچه را برای خود نمی پسندی، برای او هم خوش نداری؛
۲ـ از خشمگین ساختن او بپرهیزی و در پی خشنودی او باشی و فرمانش را اطاعت کنی؛
۳ـ با جان، مال، زبان و دست و پای خویش او را مدد رسانی؛
۴ـ چشم، راهنما و آینه او باشی؛
۵ـ غـذای سـیـر نـخـوری و او گـرسـنـه باشد، سیراب نگردی و او تشنه باشد، لباس (نیکو) نپوشی و او بی لباس باشد؛
۶ـ اگر خدمتگزاری داری و او ندارد، خادمت را بفرستی تا به او در کارهایش کمک کند.
۷ـ سـوگـنـدش را تصدیق کنی، خواسته اش را اجابت کنی، هنگام بیماری به عیادتش بروی، (اگر مرد) جنازه اش را تشییع کنی، اگر احساس کردی نیازی دارد، در بر آوردنش پیشدستی نمایی و اجازه ندهی از تو درخواست نماید. ۶۲
۸ـ آنچه را که برای دنیا و آخرت او سودمند است، از او پنهان نداری؛
۹ـ نسبت به او کینه و دشمنی نورزی، گرچه به تو بدی کند؛
۱۰ـ هرگاه تو را دعوت کرد، بپذیری؛
۱۱ـ او را میان دشمنانش تنها نگذاری. ۶۳
امـیـرمـؤ مـنـان صـلوات اللّه عـلیـه از رسـول اکـرم (ص)، بـرخـی از حـقـوق بـرادری را چـنـیـن نقل می کند:
لغـزش او را بـبـخـشـد، غـمـخـوارش بـاشـد؛ زشـتـی او را بـپـوشـانـد؛ عـذرش را قبول کند، اگر دیگران از او غیبت کردند، از او دفاع کند؛ همیشه خیرخواه او باشد؛ دوستی اش را حـفظ کند؛ پیمانش را مراعات نماید، ... هدیه اش را بپذیرد؛ خوبی هایش را جبران کند؛ نیکی اش را سـپـاس گـویـد؛ بخوبی یاری اش نماید؛ ناموسش را حفظ کند؛ شفاعتش را بپذیرد؛ وقتی عـطـسـه مـی کـنـد، او را دعا کند؛ گمشده اش را بیابد؛ سلامش را پاسخ گوید؛ با او زیبا سخن بـگـویـد؛ سـوگـنـدش را تـصدیق کند؛ دوستانش را دوست بدارد و با آنها دشمنی نکند؛ ظالم باشد یا مظلوم، یاری اش نماید بدین معنا که اگر ظالم است او را از ستمگری باز دارد و اگر مظلوم است، در گرفتن حقش کمکش کند و...۶۴
امام صادق (ع) نیز می فرماید:
(اِذا اَرَدْتَ اَنْ یـَصـْفـُوَلَکَ وُدُّ اَخـیـکَ فـَلا تـُمـازِحـَنَّهُ وَ لا تـُمـارِیـَنَّهُ وَ لا تـُبـاهـِیـَنَّهُ وَ لا تُشارَنَّهُ) ۶۵
اگـر مـی خواهی دوستی برادرت برایت صاف و خالص بماند، هیچ گاه با او شوخی و مجادله نکن و به او مباهات نفروش و او را شرمسار ننما.
امام کاظم (ع) نیز با لحن تندی، مؤمن را از برخی آداب زشت بر حذر داشته و فرموده است :
(اَلْمـُؤْمـِنُ اَخـُو الْمـُؤْمِنِ لاُِمِّهِ وَ اَبیهِ فَمَلْعُونٌ مَنْ غَشَّ اَخاهُ وَ مَلْعُونٌ مَنْ لَمْ یَنْصَحْ اَخاهُ وَ مَلْعُونٌ مَنْ حَجَبَ اَخاهُ وَ مَلْعُونٌ مَنِ اغْتابَ اَخاهُ) ۶۶
مـؤمـن [در واقع] برادرِ پدر و مادریِ مؤمن است؛ پس هر کس به برادرش نیرنگ بزند [و خلاف آنچه در درون دارد آشکار نماید]، ملعون است و هر کس خیرخواه برادرش نباشد، ملعون است و هر کسی برادرش را به حضور نپذیرد، ملعون است و هر کس غیبت برادرش را بکند، ملعون است.
پی نوشت ها:
۵۱ ـ آل عمران (۳)، آیه ۱۰۳.
۵۲ ـ حجرات (۴۹)، آیه ۱۰.
۵۳ ـ بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۲۷۹.
۵۴ ـ همان، ج ۷۸، ص ۱۷۵.
۵۵ ـ وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص۴۷۳.
۵۶ ـ اَلاَْخِلاّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوُّ اِلا الْمُتَّقینَ (زخرف (۴۳)، آیه ۶۷).
۵۷ ـ حجر(۱۵)، آیه ۴۷.
۵۸ ـ وسائل الشیعه، ترجمه آزاد، ج ۸، ص ۴۰۴-۴۰۵.
۵۹ ـ بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۳.
۶۰ ـ الغدیر، ج ۳، ص ۱۱۲.
۶۱ ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۷۳ و ۱۷۵.
۶۲ ـ کافی، ج ۲، ص ۱۶۹.
۶۳ ـ همان، ج ۸، ص ۱۲۶.
۶۴ ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۲۳۶.
۶۵ ـ بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۲۹۱.
۶۶ ـ همان، ج ۷۴، ص ۲۳۳.
