«شیعه نیوز»: حجت الاسلام حسنلو بااشاره به اختناق شدید سیاسی وشیوع شبهات فکری وعقیدتی در دوران امام هادی(ع) گفت: شبکه ارتباطی و مخفی وکالت، شیوه ای ابتکاری ازسوی امام برای برقراری ارتباط با نمایندگان و کارگزاران در مناطق مختلف جامعه اسلامی در دوران دولت عباسی بود.
امام هادی (علیه‌السلام) پیشوای دهم شیعیان، بنا بر نظر مشهور در نیمۀ ذی‌حجه سال ۲۱۲ هـ. ق در مدینه به دنیا آمد. پدر بزرگوارش پیشوای نهم، امام جواد (علیه‌السلام) و مادرش بانوی گرامی «سمانه مغربیه» است که کنیزی با فضیلت و تقوا بود. مشهورترین القاب امام دهم، «نقی» و «هادی» است و به آن حضرت «ابوالحسن الثالث» نیز می‌گویند.
علم و دانش امام هادی (علیه‌السلام) همانند آباء و اجداد گرامی‌اش، علم لدنی بود؛ یعنی مستقیماً از طریق غیب و همچنین از علوم و معارف قرآن و سنت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و پدران بزرگوارش دریافت می‌نمود. امام هادی (علیه‌السلام) در سال ۲۵۴ هـ . ق در شهر سامرا به وسیله زهری که به ایشان خورانده شد، به شهادت رسیدند. با توجه به اینکه امروز سوم رجب سالروز شهادت امام هادی(ع) است؛ خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان برای بازشناسی دوران امامت این امام همام با حجت الاسلام و المسلمین «امیر علی حسنلو» مدیرگروه تاریخ وسیره مرکز مطالعات وپاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه گفت و گویی انجام داده است که در ادامه ملاحظه می فرمایید.
امام هادی (علیه السلام) در چه سالی به امامت رسید و اوضاع سیاسی زمان امام چگونه بود؟
امام هادی (علیه السلام) در سال ۲۱۲ پانزدهم ماه ذی حجه در اطراف مدینه (صریا) از مادری با فضیلت به نام «سمانه» یا «سوسن» متولد شد. پدر بزرگوارش امام جواد (علیه السلام) در سال ۲۲۰ به شهادت رسید. بدین ترتیب، امامت امام هادی (علیه السلام) در سن هشت سالگی آغاز و تا سال ۲۵۴ به مدت ۳۳ سال استمرار داشت. آن حضرت در بین مردم با القاب، عالم، فقیه، امین، نقی، طیب مشهور بود.آن حضرت در دوره امامتش معاصر شش تن از سلاطین عباسی به نامهای معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز بود که دشمن ترین آنها نسبت به علویان متوکل بود.
دوره امام هادی (علیه السلام) دوره ای است که بنیان برخی از اندیشه های ناب تشیع شکل گرفته وشیعه سازماندهی شده باورهای عمیق شیعه به تناسب وظرفیت تمام اعلام گردیده ودر یک کلمه تشیع عصر امام هادی از نظر عقیدتی منسجم ونمایان شده و در عرصه های تمدنی نو آوری ها وابداعات ونظریات مستقل دارد . قرن سوم در جهان اسلام قرن نوینی از نظر علمی و فکری بود که حرکت جامعه به سوی رشد علمی و فرهنگی با رویش اندیشه های جدید کلامی و ورود شبهات مختلف عقلی و فلسفی که متأثر از نهضت ترجمه بود، مرحله ای متمایزتر از گذشته را در پیش روی قرار داده بود، مکاتب و فرقه های مختلف علمی با اختلافها و تنازع در حال تولید علم بر اساس اندیشه های خود بودند، و نابسامانی فکری تمام جهان اسلام را به خاطر شیوع شبهات گرفته بود.
اما مکتب اهل بیت (علیهم السلام) با برتری محسوس، در محاصره دستگاه سیاسی، به برکت وجود ائمه (علیهم السلام) از پایه های محکم و استوار و منطقی برخوردار بود و هرگاه شبهه ای متوجه کلیت اسلام و محتوای اسلام می شد، تنها پاسخ قانع کننده از سوی رهبران مکتب اهل بیت (علیهم السلام) صادر می گردید. این واکنش اساسی از سوی ائمه به ساماندهی سازمان یافته مبانی فکری اسلام منجر می شد.
امام هادی (علیه السلام) در این دوره خطیر از لحاظ علمی که برای آینده جهان اسلام اهمیت خاص داشت، باید به گونه ای بنیانهای علمی مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را تأسیس و سازماندهی می کرد که تا قرنهای آینده این بنیانگذاری نیازهای فکری و سیاسی را پاسخ بدهد. امام (علیه السلام) آینده ای بسیار دور را مدنظر داشت و از نظر فکری و سیاسی برای صیانت و استمرار امامت مدبرانه، برنامه ریزی کرد و شالوده های مهم را مشخص نمود که درادامه به قسمتهایی از مدیریت توانمند فکری و علمی امام (علیه السلام) می پردازیم
دشمنی برخی از سلاطین عباسی مثل متوکل با خاندان امامت و علویان تا حدی بود که امنیت مالی و جانی آنان در مخاطره بود. از این رو، امام هادی (علیه السلام) با توجه به این اختناق و نبود امنیت برای صیانت از جان و مال پیروان اهل بیت (علیهم السلام)، فعالیتهای کاملاً سری و پنهانی داشت.
امام هادی (علیه السلام) قبل از اینکه توسط مأموران عباسی به سامرا احضار شود، در مدینه سکونت داشت که مرکز علمی و فقهی بزرگ جهان اسلام شمرده می شد. فعالیتهای علمی مناسب با جو علمی مدینه برقرار بود. براساس اظهار شیخ مفید، امام مدت ده سال آخر دوره امامت را در سامرا سکونت اجباری و تحت نظر داشت.
اختناق شدید سیاسی و شیوع شبهات فکری و عقیدتی دو پدیده مهم دیگر در دوره امام هادی (علیه السلام) بود که اگر مواضع و تدابیر امام نبود، اساس فکری مکتب اسلام و عقاید بنیانی آن مثل توحید گرفتار آشفتگی و در معرض تهدید جدی واقع می شد.
از پیامدهای تلخ سیطره اختناق عباسیان، تفرقه بین پیروان اهل بیت (علیهم السلام) بود. آثار وضعی جو سیاسی حاکم در جامعه، بروز و ظهور فراوانی داشت که امام هادی (علیه السلام) با تدابیر اساسی، سیاسی وفرهنگی ، زمینه های افزایش این گونه پیامدها را از بین برد، تدبیر خاص امام برای ایجاد هماهنگی و همبستگی بین جمعیت پیروان اهل بیت (علیهم السلام) که در شهرهای مختلف جهان اسلام بودند، با مؤلفه (وکالت) صدها نتیجه زود بازده و آینده ساز داشت.
از جمله فعالیت های امام علیه السلام در حفظ اسلام اصیل ، مبارزه با افراطیان واهل غلو و غالیان و فرقه های گمراه با گرایشات صوفی مآبانه بود وسلف گرایانه بود . آن حضرت با تمام گرایشاتی که مغایر با خط اسلام ناب و اصیل بود از طرق مختلف مبارزه می کرد و به اصحاب خود و وکلای خود طی نامه یا پیام شفاهی به دوری و پرهیز از آنان را موکداً توصیه کرده و شیعه را از غلو و گرفتاری در انحرافات نجات می داد. و بدین نحو خط امامت و اسلام را حراست می نمود.
به چه دلیل دوران امامت امام هادی دوره شکوفایی تشیع نامیده شده است؟
دوران امامت امام هادی دوره شکوفایی تشیع بود و به چند دلیل این دوره برای تشیع خاص واز آغاز دوره امامت بی مانند بود. اولین دلیل این که این دوران دورانی است که تلاشهای فرهنگی ائمه پیشین به ثمر نشسته که ازدوران آغاز امامت، شیعه با سختی های زیادی مواجه بود وآنهارا پشت سر گذاشته واز نظر سیاسی دوره های اختناق زیادی به خود دیده واز دوره امام رضاعلیه السلام آسودگی نسبی بوجود آمده است.
دومین دلیل این است که دوران امام هادی دوره ای است که تلاشهای علمی امام باقر وامام صادق نتیجه داده وشیعه بعنوان مکتب دارای پشتوانه فقهی وعلمی تاثیر گذار است . سومین دلیل این است که دوره امام هادی دوره ای است که حضرت مدیریت علمی فکری وسیستمی راه انداخت ارتباط شیعه با امام از روشهای مختلف امکان پذیر است .
چهارمین دلیل این است که این دوره دوره ای است که حضرت بدون تقیه باورهای شیعه و اصول تمایزات مکتبی را علنا بدون تقیه اعلام می کند از زیارت اربعین تا زیارت جامعه و زیارت غدیریه وذکر فضائل امیر مومنان و وبرتری های حضرت نسبت به دیگران ؛ پنجمین دلیل این است که در دوره امام هادی نهاد رسمی وکالت وزمینه ها وشرایط دوره غیبت ومسائل ونیازهای این دوره پیش بینی وبرای این دوره تدابیر حفاظتی وضمانتی خواص در نظر می گیرد وبه فقها و وکلای مختلف اختیارات وامتیازات وجایگاه تعریف می کند.
لذا شیعه گسترده تر ومنسجم تر دراین دوره ظاهر می شود با وجود اختناق نسبی وسلطه نظامی ظاهری دستگاه خلافت؛ دستگاه خلافت عباسی نیز گرفتار معضلات داخلی و نفوذ نظامیان غیر عرب و دخالت آنها در انتخاب خلیفه و خارج از ساختار قبیلگی قدرت دستگاه خلافت را تحلیل وقداست پیشین خلافت نیز از بین رفته است؛ خلیفه وجایگاه آن ملعبه نظامیان شده است؛ لذا شیعه بعنوان نهاد مذهبی و اجتماعی وسیع پر نفوذ در همه نقاط قلمرو اسلامی حضور دارد ؛ شیعه بعنوان مکتب بر خوردار از موازین و معیارهای فقهی وعلمی واقتدار معنوی میراث امامت را عهده دار وشناخته شده است؛ در عصر ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام) با تلاشهای علمی حضرت وچیره گی ها وموفقیتهایی که در مناظرات به دست آورد در میان ملل ونحله های فکری ومذاهب اسلامی در رفعت وجایگاه والا قرار گرفته است؛ ائمه پس از امام تا امام عسگری معروفیت به ابن الرضا (علیه السلام) دارند. دوره امام هادی علیه السلام دوره ای است که بنیان برخی از اندیشه های ناب تشیع شکل گرفته و بنیان مرجعیت و زعامت شیعه در این دوره پی ریزی شد.
راز گستردگی شبکه شیعه در زمان امام هادی(ع) چیست و چرا شبکه شیعه در زمان امام هادی(ع) به گسترده ترین حد خود رسید؟
شبکه ارتباطی و مخفی وکالت، شیوه ای ابتکاری از سوی امام هادی(ع) برای برقراری ارتباط با نمایندگان و کارگزاران در مناطق مختلف جامعه اسلامی در دوران دولت عباسی بود. سازمان وکالت و نیابت از طرف امام معصوم (علیه السلام) در دوره های پیشین مصداق داشت. اما در دوره امام هادی (علیه السلام) این سازمان وسیع علمی و فکری و سیاسی از نمود خاص و برجستگی ویژه ای برخوردار شد و فواید مهمی را در پی داشت.
اولین کارکرد سازمان وکالت، انسجام و ساماندهی شیعه بود. پیوند مستمر بین امام و پیروان در اقصی نقاط جهان اسلام که می توانست پیام امام را مثل ابزار ارتباطی امروزین بسرعت و به طور نظام مند به شیعیان از یک کانال موثق و معتبر برساند، بدون این که از لحاظ امنیتی برای پیروان اهل بیت (علیهم السلام) مشکل ساز باشد و از نظر جغرافیایی مکان آنها را برای دیگران معلوم سازد.
همچنین این عملیات و شبکه مهم می توانست از نظر علمی و فقهی نیازهای مردم را از منبع اصلی در دسترس قرار دهد که رفع شبهات عقیدتی و فکری از نتایج بدیهی و اولیه آن بود.
شبکه گسترده وکالت تنها سازمان اقتصادی نبود بلکه سازمان بزرگ علمی نیز شمرده می شد که الگویی برای تشکیل حوزه های علمی امروز بود. منشأ علمی سازمان، امام معصوم (علیه السلام) بود و نیازها را رفع می نمود. استمرار این شبکه به مراکز علمی و حدیثی بزرگ مثل مکتب قم و… تبدیل شد. مسائل فقهی و کلامی از کانال مورد اطمینان برای پیروان به منزله یک چتر حمایتی بزرگ مصون بخش بود که تهاجمهای فرهنگی را نیز بدون واکنش آشکار فیزیکی پاسخ داده و دفع می نمود. شبکه وکالت در حقیقت به منزله یک دانشگاه بزرگ زنجیره ای بود که پیروان اهل بیت (علیهم السلام) را از نظر فکری و نیازهای علمی روزمره با مرکز به صورت نامحسوس و سریع مرتبط می نمود. برخی گمان کرده اند سازمان وکالت تنها فعالیتهای مالی داشته، در حالی که تدبیری بود کاملاً اساسی و بنیانی برای سامان سازی علمی و فرهنگی برای حفظ اسلام ناب. چون این نهاد توسعه یافته در شهرها و مناطق مهم شبکه های مطمئن داشت که کارکردهای تأثیرگذار و مهم برای حال و آینده داشت.
سازمان وکالت در ساماندهی و صیانت عقاید مذهبی دوران امامت امام هادی(ع) چه کارکرد های داشت؟
سازمان وکالت در دوران امامت امام هادی(ع) پاسخگوی شبهات درباره باورهای دینی بود. در دوره امام هادی (علیه السلام) شبهات مهم فکری و کلامی در جامعه اسلامی رواج داشت و عقاید مردم را تهدید می کرد. مثل شبهه تشبیه و تجسیم درباره خداوند، که عده ای به این عقیده گرایش داشتند. امام (علیه السلام) با موضع برهانی این نظریه را مردود شمرد و فرمود، پیروان اهل بیت (علیهم السلام) درباره خداوند به جسمیت قائل نیستند، چون لازمه تشبیه خداوند به اشیای دیگر، تصور جسمیت است، و چیزی که جسم است خود معلول است، شأن خداوند بری از این تمثیلهاست، چون جسم داشتن، محدود شدن به مکان و زمان و عوارض دیگری نظیر پیری، فرسودگی و… را در پی دارد. در حالی که ذات خداوند پاک از این اوصاف است.
این عقیده همان عقیده است که سبب پیدایش تثلیث در مسیحیت شده و آنها برای خداوند شریکی قائل شده اند. امام با برخورد صریح، از شیوع این افکار در بین مردم و پیروان اهل بیت (علیهم السلام) پیشگیری نمود. این شبهات و نظایر آنها اساس توحید را که اولین و مهمترین دستاورد پیامبران الهی است، مورد مخاطره قرار می داد. وجود امام هادی (علیه السلام) در این برهه از زمان این وظیفه را عهده دار است که از توحید پاسداری و برای این منظور برنامه های اساسی پی ریزی و از طریق سازمان وکالت، این مسائل را به نقاط مختلف جهان اسلام ابلاغ نماید.
لطفا به اختصار به بیان دیگر کارکردهای سازمان وکالت دوران امامت امام هادی(ع) بپردازید؟
ساماندهی علمی شیعه از دیگر کارکردهای شبکه وکالت در دوران امام هادی(ع) بود. روشی که در این دوره بیشتر در شبکه وکالت مورد استفاده بود، استفاده از نوشتن بود، چون «نوشتن» لازمه پیام رسانی گسترده و مخفی که مورد استراق سمع قرار نگیرد، بود و به صورت نامه نگاری از طریق پیکهای مورد اطمینان به نقاط مختلف ارسال می شد. گاهی شبهه ها و سؤالها و نیازهای علمی از سوی وکیلان مستقر در نقاط مختلف به دست امام می رسید و امام نیز با نوشتن پاسخ و ارسال آنها حل مشکل می نمود و بدین وسیله علوم اهل بیت (علیهم السلام) را از آلودگی های فکری صیانت می کرد.
برای نمونه، درباره رؤیت خداوند شبهات کلامی و عقیدتی در این دوره به فراوانی شایع بود. احمد بن اسحاق در این باره از امام به صورت مکتوب سؤال می کند، امام در جوابش می نویسد: رؤیت درست نیست، چون کسی که مدعی رؤیت است محدود است و امکان ندارد ارتباطی بین محدود (انسان) و نامحدود (خداوند)برقرار شود، تا کسی خدا را به چشم ببیند، چون اسباب رؤیت و مشاهده برقرار نیست و محال است چنین چیزی محقق شود، زیرا سنخیت بین رائی و مرئی وجود ندارد؛ بدین معنا که باید بیننده را نوری باشد و نورش به قدری قوی باشد و به شئ مقابل برسد تا او را ببیند، چون این امکان برای بیننده نیست، ارتباط برقرار نخواهد بود؛ از این رو دیدن محال است.
تعمیق اندیشه امامت دیگر کارکرد شبکه وکالت در دوران امام هادی(ع) است. امام هادی (علیه السلام) در این راستا اقدام بسیار اساسی برای تبیین جایگاه امامت وتعمیق آن در میان مسلمانان انجام دادند. بارزترین و بهترین سند، شناسایی امامت از میراث امام هادی (علیه السلام) به نام «زیارت جامعه کبیره» است که معتبرترین منبع امام شناسی می باشد. امام (علیه السلام) با شیوه خاصی آن را تبیین نموده و در ضمن آن غلو را در حق ائمه (علیهم السلام) مردود شمرده است.
این فرهنگ سازی از طرف امام دو جنبه اثباتی و سلبی دارد: جنبه اثباتی، دفاع از منزلت اجتماعی و هدایتی ائمه و برقراری حلقه اتصال امت با امام و برتری اهل بیت (علیهم السلام) از جهات فراوانی که هرگز قابل مقایسه با دیگران نیستند و… و جنبه سلبی، نیز اندیشه غلات را درباره امامت منتفی و مردود می شمارد و شهادت بر وحدانیت خداوند و نفی شرک از ذات او را در آغاز و در ضمن زیارت، در پاسخ غالیان به مردم القا می کند: «و المخلصین فی توحید ا… و التامین فی محبه ا… و المظهرین لامر ا… و نهیه». آن حضرت در این زیارت، عصمت امامت را برای ابطال عقاید معتقدان به امامت حاکمان اموی و عباسی و دیگران مطرح می فرماید: «… و اذهب عنکم الرجس..».
زمینه سازی زعامت فقها در دوره غیبت دیگر کارکرد شبکه وکالت در دوران امام هادی(ع) بود. مرجعیت دینی فقها که قرنها ضامن بقای دین بوده از عملکردهای فکری امام هادی وتدابیر آن حضرت است؛ وکلای امام هادی از فقها وشاگردان ائمه بودند؛ ازسوی امام به شیعه معرفی شدند؛ منزلت مرجعیت در دوره امامت امام هادی تعریف شد؛ این نهادینه شدن از زمان امام هادی تدریجی شروع شد؛ سپس در زمان امام عسگری مراتب دیگر مرجعیت فقها اعلام شد؛ در آغاز دوره غیبت کبری با اشاره امام به نایب آخر که می فرماید «مردم در حوادث و رویدادها به راویان احادیث ما مراجعه کنند، چون غیر از فقها حافظین احادیث و ناقلین آنها هیچ طبقه ای از اهل علم نیستند» از این روی مرجعیت شیعه با این عنایت به وجود می آید و اندیشه پویا برای حفظ مکتب اهل بیت (علیهم السلام) بر اساس آن مستقر می شود
این جایگاه عظیم نیز که هدایت کننده افکار پیروان اهل بیت (علیهم السلام) و انسجام بخش و تضمین کننده بقای دین است، مهمترین دستاورد سامان سازی تحولات فکری توسط امام هادی (علیه السلام) است که آینده مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را در مقابل حوادث و رویدادها بیمه و از انفعال و انکسار نجات می بخشد.
پایان دادن به فرقه گرایی در میان شیعیان دیگر کارکرد شبکه وکالت در دوران امام هادی(ع) است چرا که در آن دوران فرقه های مختلفی از شیعه در آن دوره گزارش شد که به مرور زمان در گرد شمع وجودی امامان بعدی این اختلافها برچیده شد و از این فرقه ها جز نامی در تاریخ نماند.دوره امام هادی که با تزریق اندیشه های ناب این فرقه ها وفرقه سازی ها برچیده شد وشیعه انسجام یافت.
