آشنایی با حروف مقطعه قرآن و اسرارشان

شیعه نیوز: حروف مُقَطًّعِه، یک حرف یا حروفی هستند که در ابتدای 29 سوره از قرآن کریم و بعد از«بسم الله الرحمن الرحیم» ذکر شده اند. این حروف به دلیل قرائت به صورت ناپیوسته، حروف مقطعه نامیده می شوند مانند «حم» در ابتدای سوره فصلت و برخی سوره های دیگر که «حا، میم» خوانده می شود. گفته شده است که سوره هایی که با حروف مقطعه یکسانی آغاز می شوند دارای مضامین مشابه هستند.

نام دیگر حروف مقطعه
چنانچه در این بخش میخوانید نام های دیگر حروف مقطعه عبارت اند:

مُقَطَّعات (بحار الأنوار، ج89، ص373)

فَواتِحُ السُّوَر(تفسیر الطبری، ج1، ص206)

حروف مقطعه با نام های حروف الفواتح، اوائلُ السُّوَرهم نامیده می شوند.

تعداد حروف مقطعه در قرآن
حروف مقطعه قرآن در مجموع 78 عدد است، اما حروف مقطعه بدون تکرار در قرآن 14 حرف است. این حروف در قرآن به صورت یک حرف یا پنج حرف در کنار هم آورده شده است که عبارت اند از:

ا، ح، ر، س، ص، ط، ع، ق، ک، ل، م، ن، ه، ی

از ترکیب این حروف می توان این جمله را ساخت:«نص حکیم قاطع له سر» و فیض کاشانی (ره) جمله «صراط علی حق نمسکه» (راه حضرت علی راه حق است به آن تمسک می کنیم) را استفاده کرده است. (تفسیر الصافی، ج ‏1، ص 91)

این جملات تنها برای به خاطر سپردن راحت تر حروف مقطعه به کار می رود و جنبه روایتی ندارد.

به جز سوره بقره و آل عمران، سوره های دیگری که با حروف مقطعه آغاز می شوند، در مکه بر پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله و سلم) نازل شده اند. این حروف در برخی از سوره ها یک آیه و برخی دیگر بخشی از آیه را تشکیل می دهند.

حرووف مقطعه در کدام سوره ها قرار دارند
الم
بقره، آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان، سجده

الر
یونس، هود، یوسف، ابراهیم، حجر

المص
اعراف

کهیعص
مریم

طه
طه

المر
رعد

طسم
شعرا، قصص

طس
نمل

یس
یس

ص
ص

حم
غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف

عسق
شوری( سوره شوری، دو حروف مقطعه دارد)

ق
ق

ن
قلم

معنی و تفسیر حروف مقطعه
میان این حروف و محتوای سوره های مربوط، رابطه ای وجود دارد؛ زیرا با تدبر در سوره هایی که با حروف مقطعه مشابه افتتاح شده در می یابیم که این سوره ها از حیث محتوا متشابه به یکدیگرند. (المیزان، ذیل آیه 6 سوره شوری)

تاکنون معانی و تفاسیر مختلفی برای حروف مقطعه توسط عالمان دینی ذکر شده است. بسیاری از دانشمندان مسلمان بر اساس برخی روایات بر آن اند که این حروف از جمله رازهایی هستند که تنها خدا از آنها آگاه است و در نتیجه، از اظهارنظر در این باره خودداری کرده اند. ( شلتوت، تفسیر القرآن الکریم، ص54)

مهمترین معانی گفته شده برای حروف مقطعه عبارتند از
اسم اعظم خداوند
ابن مسعود ، و ابن عباس ، از مفسران صدر اسلام، گفته اند که این حروف، اسم اعظم خدا هستند. (الإتقان، 1967ق، ج3، ص27)

همچنین سعید بن جُبَیر معتقد بوده حروف مقطعه، نام های خداست که تقطیع شده است.( تفسیر الطبری، ج1، ص207)

نام سوره ها
به نظر شیخ طوسی، طبرسی و سیوطی، از مفسران شیعه و سنی، حروف مقطعه، نام های سوره ها هستند و عنوان هر سوره، همان حروف مقطعه ای است که با آن آغاز شده است. (التبیان، ج1، ص48-49؛ مجمع البیان، ذیل سوره بقره، آیه 1)

رمز بین خدا و پیامبر
برخی از جمله علامه طباطبایی و سید محمود طالقانی ، حروف مقطعه را رمزی میان خدا و پیغمبر دانسته که خداوند نخواسته کسی جز پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) از آنها آگاهی یابد. (المیزان، ج18، ص9)

این دیدگاه، همچنین به امام جعفر صادق(علیه السلام) نسبت داده شده است. (بحار الأنوار، ج89، ص384)

نشانه اعجاز قرآن کریم
یکی از قدیمی ترین و مشهورترین نظریه ها در تفسیر حروف مقطعه، این است که خداوند 29 سوره از قرآن کریم را با این حروف آغاز کرده تا عرب زبانان دریابند قرآن از همان حروفی ساخته شده که با آن سخن می گویند و اگر فکر می کنند قرآن معجزه نیست، با همان حروف، چیزی مانند قرآن کریم بیاورند. (سیوطی، الإتقان، ج1، ص665)

حروف سوگند
ابن عباس و عِکرمه، حروف مقطعه را حروف سوگند دانسته و معتقدند خداوند با این حروف که از نام های او هستند، سوگند یاد کرده است. (تفسیر الطبری، مکتبة ابن تیمیة، ج1، ص207)

سیوطی در توجیه و تأیید این نظر به روایتی از امام علی(علیه السلام) استناد کرده که گفته است:«یا کهیعص اغفرلی». (سیوطی، الإتقان، ج3، ص27-28)

متشابهات قرآن کریم
فخر رازی و سیوطی، از عالمان اهل سنت، بر این باورند که حروف مقطعه از متشابهات قرآن کریم است که تنها خداوند معنای آن را می داند. (التفسیر الکبیر، ذیل سوره بقره، آیه 1؛ الإتقان، ج3، ص24)

تفسیر عددی
گروهی از مفسران، این حروف را رمزهایی همراه با معنای نمادینِ مبتنی بر ارزش عددی حروفِ عربی، موسوم به «عَدُّ اَبی جاد» یا « حساب جُمَل »، دانسته اند. (تاریخ الطبری، ج1، ص209-210)

ادات تنبیه
به باور برخی، هر یک از حروف مقطعه،ح به مثابه ادات تنبیه (از قبیل اَلا، اَما، و هان) هستند؛ بر این اساس، از آنجا که مشرکان در پی آن بوده اند که از قرآن اِعراض کنند، به آن گوش نسپارند و در اثنای خواندن آیات سروصدا راه بیندازند.( سوره فصلت، آیه 26)

خدا سخنان خود را در برخی از سوره ها با حروف مقطعه آغاز کرد تا موجب سکوت مشرکان و انگیزه هشیاری و جلب نظر آنان به قرآن گردد. (التبیان، ج1، ص48)

حروف مقطعه در حدیث امام صادق(علیه السلام)
امام صادق (علیه السلام) درباره حروف مقطعه «الم» فرمود:

«الم، رمز و اشارتی است میان خدا و حبیب او محمد (صل الله علیه و آله و سلم) خواسته تا کسی جز او بر آن آگاه نگردد. آن را به صورت حروف درآورده تا آن رموز را از چشم اغیار دور نگاه دارد و تنها بر دوست روشن و ظاهر سازد» (ابن طاووس، کتاب سعدالسعود، ص217)

منبع : نمناک