شیعه نیوز: چه عواملی در بیدار شدن برای نماز صبح موثر است؟ نمازهای یومیه اصلی‌ترین فریضه دینی و در عین حال مهم‌ترین راه‌های ارتباطی بندگان با خداوند متعال هستند. اهمیت نماز تا جایی است که پیامبران و اولیای الهی، همان طور که قرآن از زبان حضرت ابراهیم نقل می‌کند، همواره در پی آن بوده‌اند که در زمره نمازگزاران به حساب بیایند. اصلی‌ترین انگیزه‌ای که موجب اول وقت خواندن نماز و سبک نشمردن آن می‌شود، ایمان قوی و معرفت داشتن به احکام الهی و جایگاه نماز صبح است. عوامل دیگری نیز در جلوگیری از قضا شدن نماز صبح موثر هستند که در این مطلب آنها را بررسی کرده و به اهمیت اقامه نماز صبح نیز اشاره خواهیم کرد.
راهکارها و توصیه‌ها برای جلوگیری از قضا شدن نماز صبح
خواندن نماز صبح، در واقع غلبه ایمان و نفس الهی بر هوی و هوس است. زیرا دشواری بیدار شدن برای نماز صبح، همواره میل انسان به ترک آن را تقویت می‌کند. به همین جهت خواندن آن، به ویژه در اول وقت، نشانه ایمان قوی و بندگی انسان مومن است. به طور کلی دلایل عمده قضای نماز صبح و در پی آن راهکارهای جلوگیری از آن را می‌توان به دو دسته‌یی کلی راهکارهای معنوی و عوامل مادی تقسیم نمود:
الف) عوامل و راهکارهای موثر معنوی و روحانی چون تقویت ایمان
تقویت ایمان به خدا و آموزه‌های دین
ایمان به خدا و آموزه‌های دین اسلام به عنوان راه و برنامه سعادت بشر، پشتوانه و تکیه‌گاه انجام تمام فرایض و اعمال عبادی است. در خصوص نماز صبح نیز، از آنجا که خواندن به موقع آن ممکن است دشوار باشد، ایمان به خدا نقشی اساسی دارد. غفلت و سبک شمردن نماز صبح نشانگر ایمان ضعیف و مداومت در انجام آن قوت ایمان فرد را نشان می‌دهد. از همین جهت سعی در تحکیم و بهبود ایمان، در انجام اعمالی عبادی چون نماز صبح راهگشاست.
تلاش برای معرفت کافی به واجبات دین
به طور کلی شناخت و معرفت کافی به یک امر، انجام آن را از حیث روانی موجه‌تر و به تبع آن راحت‌تر می‌کند. معرفت به اصول و واجبات دینی، به ویژه نمازهای یومیه، انسان را در برنامه‌ریزی و مداومت در آنها یاری می‌کند. نماز صبح و مداومت در اول وقت خواندن آن نیز از این قاعده مستثنی نیست. اگر فرد مسلمان نسبت به آثار و برکات نماز صبح و همچنین عواقب قضا شدن آن علم داشته باشد، تلاش و ممارثت بیشتری در آن به خرج می‌دهد.
تقویت اراده
بیدار شدن برای نماز صبح و اول وقت خواندن آن، نیازمند مداومت و اراده‌ای قوی است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «به وسیله اراده و عزم، بر سستی غلبه کنید.» تلاش برای تقویت اراده با تمرین و برنامه‌ریزی قطعا موجب آسان شدن خواندن نماز اول وقت می‌شود.
ترک گناه و استغفار قبل از خواب
نماز و ترک گناهان رابطه‌ای دو سویه دارند. همان طور که خواندن نماز موجب دوری از گناه و رهایی از دام آن می‌شود، ترک گناهان نیز موجب بالا رفتن کیفیت نماز و راحتی در اقامه اول وقت آن می‌شود. از سویی دیگر استغفار از گناهان پیش از خوابیدن، بنابر توصیه بزرگان دینی، از راهکارهای جلوگیری از قضا شدن نماز صبح است.
ب) عوامل و راهکارهای موثر مادی و جسمانی همچون خواب و خوراک
کم‌خوری و برنامه‌ریزی غذایی
سبکی معده و راحت بیدار شدن، رابطه‌ای مستقیم با هم دارند. از حضرت عیسی (ع) خطاب به بنی‌اسرائیل نقل شده است: «پرخوری نکنید که موجب خواب زیاد شده و خواب زیاد موجب نماز کمتر شده و نماز کمتر موجب به حساب آمدن شما در زمره غافلان می‌شود.» در منابع دینی آمده است که بهتر است غذای شب کم و ساده بوده و در ابتدای شب صرف شود. خوردن غذا پیش از خواب (تا دو ساعت قبل از خواب) موجب هضم سخت غذا و خواب نامناسب می‌شود.
جماعت خواندن نماز
جماعت خواندن نمازهای یومیه به خصوص نماز صبح، موجب برنامه‌ریزی دقیق در خواندن آن و تبدیل آن به عادت می‌شود. از همین رو متون دینی با توصیه به نماز جماعت، روح جمعی آن را موجب رفع غفلت و سهل‌انگاری می‌دانند.
خواب کافی
در واقع قضا نشدن نماز و اقامه نمازی با کیفیت در وهله بعد، در گرو عدم خواب‌آلودگی و رفع کسالت فرد است. کسی که تا دیرهنگام بیدار مانده و خواب خود را به تأخیر می‌اندازد، بالطبع موفق به ادای نمازی اول وقت و باکیفیت نمی‌شود. منابع دینی برای خواب راحت و کافی، علاوه بر برنامه‌ریزی و ایجاد محیط آرام و مرتب، خواب قیلوله را توصیه کرده‌اند. پیامبر اکرم (ص) در این خصوص می‌فرمایند: «برای بیدار شدن، از خواب قیلوله کمک بگیرید.»
استفاده از ساعت و کمک گرفتن از دیگران
یکی از راه‌های جلوگیری از قضا شدن نماز صبح، کمک گرفتن از زنگ ساعت در هنگام طلوع فجر است. در مواردی که این راه کارآمد نیست، می‌توان از دیگران نیز برای بیدار شدن کمک گرفت.
با وضو خوابیدن
وضو گرفتن پیش از خواب نیز از راهکارهایی است که در متون دینی برای بیدار شدن در ساعات نماز صبح توصیه شده است.
دعا برای بیدار شدن و خواندن نماز صبح
۱- اصلی‌ترین دعا یا آیه‌ای که برای این موضوع در احادیث، روایات و کتب ادعیه‌ای از جمله مفاتیح‌الجنان توصیه شده است، خواندن آیه آخر سوره کهف است. امام صادق (ع) در این خصوص می‌فرمایند: «مَا مِنْ أَحَدٍ یَقْرَأُ آخِرَ الْکَهْفِ عِنْدَ النَّوْمِ إِلَّا تَیَقَّظَ فِی السَّاعَةِ الَّتِی یُرِید. کسی نیست که آیه آخر سوره کهف را در موقع خوابیدن بخواند و در ساعتی که می‌خواهد بیدار نشود.» (اصول کافی، جلد ۲، صفحه ۵۴۰)
«آیه آخر (۱۱۰) سوره کهف: قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا.»
ترجمه: بگو، جز این نیست که من هم بشری مانند شمایم که به من وحی می‌شود که معبود شما فقط خدای یکتاست؛ پس کسی که دیدار [پاداش و مقام قرب] پروردگارش را امید دارد، پس باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نکند. (ترجمه حسین انصاریان)
۲- همچنین در برخی از روایات آمده است که پس از آن بهتر است این دعا خوانده شود:
اللّهم لاتَنسَنی ذِکرِک و لاتُؤمِنّی مَکرک و لاتَجْعَلْنی من الغافلین و اَنبَهنی لاَحَبِّ السّاعاتِ اِلَیک اَدْعُوک فیها فَتَسْتَجیبَ لی وَ اَسْأَلَک فَتُعْطینی و استَغفِرُک فَتَغفِر لی اِنَّهُ لایغْفِرُ الذّنوبَ الاّ انتَ یا اَرْحَم الرّاحِمین.
همچنین امام موسی کاظم (ع) درباره این دعا فرموده‌اند: «هر کسی این دعا را بخواند، خدواند متعال دو فرشته را مسئول بیدار کردن او کرده و در صورت بیدار نشدن او، آن دو فرشته برای آن شخص طلب استغفار می‌کنند.» امام کاظم (ع) همچنین در خصوص آثار این دعا فرموده‌اند: «اگر شخص در آن شبی که این دعا را خوانده بمیرد، از زمره شهدا به حساب آمده و اگر زنده بماند و بیدار بشود، هر حاجتی که از خدا داشته باشد، برآورده می‌شود.»
۳- از امام علی (ع) نقل شده است که برای بیدار شدن و نماز (نماز شب) خواندن، قبل از خواب گوشه رختخواب را گرفته و این دعا را بخوانید:
اللهمَّ لا تُوْمِنّی مَکرَک و لا تَنْسنی ذِکرَک ولا تَجْعَلْنی مِنَ الْغافِلین اَقُومُ اِنْ شاء اللّه ساعَةَ کذا و کذا. (به جای کذا و کذا باید ساعت مورد نظر برای بیدار شدن گفته شود.)
۴- امام صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «مَنْ أَرَادَ شَیْئاً مِنْ قِیَامِ اللَّیْلِ وَ أَخَذَ مَضْجَعَهُ فَلْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ لَا تُؤْمِنِّی مَکْرَکَ وَ لَا تُنْسِنِی ذِکْرَکَ وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْغَافِلِینَ أَقُومُ سَاعَةَ کَذَا وَ کَذَا إِلَّا وَکَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مَلَکاً یُنَبِّهُهُ تِلْکَ السَّاعَةَ. هرکس بخواهد در شب برخیزد، در هنگام خواب بگوید: بسم الله. خدایا مرا از مکرت ایمن مگردان و یادت را از خاطرم مبر و مرا در زمره غافلان قرارا نده. همانا خداوند عز و جل برای او فرشته‌ای قرار می‌دهد که او را در همان ساعت مذکور آگاه (بیدار) گرداند.» (اصول کافی، جلد ۲، صفحه ۵۴۰)
۵- در کتاب «ارشاد القلوب» نیز به این دعا برای بیدار شدن اشاره شده است:
اللّهمّ ابعَثْنی مِن مَضْجَعی لِذِکرک وَ شُکرِک وَ صَلواتِک و اِسْتِغْفارِک وَ تَلاوَةِ کتابِک و حُسْنِ عِبادَتِک یا اَرْحَمَ الرّاحمین.
۶- همچنین در روایات خواندن آیت الکرسی، سوره توحید، تسبیحات اربعه و تسبیح حضرت زهرا (س) قبل از خواب توصیه شده است.
دو روایت در مورد نماز صبح از امام صادق (ع) و آیت‌الله بهجت
روایتی از آیت‌الله بهجت درباره نماز صبح
نقل است که از حضرت آیت الله بهجت (ره) در خصوص راهکارهای جلوگیری از قضا شدن نماز صبح پرسیدند. ایشان پاسخ دادند: «هر کس که دیگر نمازهای یومیه‌اش را اول وقت بخواند، خدواند متعال او را برای نماز صبح نیز بیدار می‌کند.»
روایتی از امام صادق (ع) در اهمیت نماز صبح
روایت شده است که شخصی که مرتکب گناه بزرگی شده بود نزد امام صادق (ع) آمد و طلب بیان راه استغفار کرد. امام صادق (ع) فرمودند: «خدا می‌بخشد.» آن شخص اما چندین مرتبه بر بزرگی گناه خود تأکید کرد و هر بار همان پاسخ را دریافت. امام (ع) فرمود: «مگر چه گناهی مرتکب شده‌ای؟» آنگاه آن شخص گناه خود را شرح داد. امام صادق (ع) مجدداً فرمودند: «خدا می‌بخشد. گمان کردم نماز صبحت قضا شده است.»
عواقب نخواندن نماز صبح و سبک شمردن آن چیست؟
دوری از رحمت خدا
نقل شده است که امام زمان (عج) خطاب به زهری فرموده‌اند: «هر کسی که نماز عشا را تا زمانی که ستاره‌ها نمایان شده و نماز صبح را تا زمانی که ستاره‌ها ناپدید می‌شوند به تأخیر بیندازد، ملعون است. (رحمت خدا شامل حال او نمی‌شود)»
فقر و تنگدستی
امام صادق (ع) در حدیثی علت تنگی رزق و روزی مردم در آخر الزمان را قضا شدن نماز آنها می‌دانند.
گمراهی و پیروی از شهوات
امام صادق (ع) در روایتی دیگر مقصود آیه 59 سوره مریم را کاهلان و ضایع‌کنندگان نماز (آنان که نمازشان قضا می‌شود) می‌دانند:
«فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ. فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا.»
«سپس جانشین آن مردم خداپرست قومی شدند که نماز را ضایع کرده و شهوت‌های نفس را پیروی کردند. پس آنها به زودی کیفر گمراهی را خواهند دید.»
بی‌ارزش شدن عبادات دیگر
از آیت‌الله نخودکی نقل شده است که یک بار قضا شدن نماز صبح، چهل روز عبادت و ریاضت را بی‌ارزش می‌کند.
فریب شیطان را خوردن
پیامبر اکرم (ص) در حدیثی می‌فرمایند: شیطان تا زمانی که انسان مؤمن از نمازهای یومیه‌اش محافظت می‌کند، از او می‌ترسد اما به محض ضایع کردن آنها، شیطان به فریب انسان همت می‌ورزد. امام صادق (ع) نیز در این خصوص می‌فرمایند: کسی که به زمان نمازش بها ندهد، به وسیله شیطان دچار خسران می‌شود.
از بین رفتن و مورد قبول واقع نشدن دیگر نمازها
از امام باقر (ع) نقل شده است که هر کس یک نمازش را به نحو کامل به جا بیاورد، بقیه نمازهایش نیز قبول می‌شود. (حتی با وجود نواقص و عدم حضور قلب) اما اگر نماز فردی فاسد بشود (منظور از دست رفتن و قضا شدن نماز است)، همه نمازهای یومیه آن روز فرد از دست رفته و بی ارزش می‌شود.
به طور کلی پیامبر اکرم (ص) در حدیث معتبری عواقب قضا شدن نمازهای یومیه را در این موارد بیان کرده‌اند:
بی‌برکت شدن رزق و روزی
کوتاه شدن عمر
بی‌ارزش شدن اعمال
مرگ با ذلت
گرسنه و تشنه مردن
فشار قبر و سختی پس از مرگ
برآورده نشدن حاجات خود فرد و دعاهای دیگران برای او
حسابرسی سخت در قیامت
دور شدن از رحمت الهی و مواجه شدن با عذاب سخت الهی در قیامت
جمع‌بندی
نمازهای یومیه از اصلی‌ترین فرایض و دستورات عبادی اسلام است. قضا شدن این نمازها علاوه بر آنچه اشاره شد، موجب از بین رفتن سیمای شبیه صالحان می‌شود. نماز صبح و اقامه آن در اول وقت، به جهت دشواری بیدار شدن، آثار و ویژگی‌های به خصوصی دارد و از آن به عنوان نشانه غلبه نفس الهی فرد بر هوی و هوس‌ها یاد می‌شود. قضا شدن نماز صبح به طور کلی عوامل و دلایلی متفاوتی دارد که می‌توان آنها را در دو گروه عوامل معنوی و مادی دسته‌بندی کرد.
