عظمت قيام، اوج فداکاري و ويژگي‌هاي ديگر امام حسين(ع) و يارانش، سبب شده که نويسندگان و انديشمندان بزرگ جهان، در باره اين نهضت و حماسه‌آفرينان عاشورا اظهار نظرهاي بسياري داشته، حتي برخي از نويسندگان غيرمسلمان درباره اين واقعه کتاب بنويسند. اکنون به برخي از اين ديدگاه‌ها اشاره مي‌کنيم.
جرج جرداق (دانشمند و اديب مسيحي)
وقتي يزيد، مردم را تشويق به قتل امام حسين(ع) و مأمور به خون‌ريزي تشويق مي‌‌کرد، آن‌ها مي‌گفتند: چه مبلغي به ما مي‌دهي؟ امّا انصارحسين(ع) به او گفتند: ما با تو هستيم و اگر هفتاد بار کشته شويم، باز مي‌خواهيم در رکابت جنگ کنيم و کشته شويم.
آنطون بارا (انديشمند مسيحي)
اگر حسين از آنِ ما بود، در هر سرزميني براي او بيرقي بر مي‌افراشتيم و در هر روستايي، براي او منبري برپا مي‌کرديم و مردم را با نام حسين به مسيحيّت فرا مي‌خوانديم.
تاملاس توندون (رئيس سابق کنگره ملّي هندوستان)
اين فداکاري‌هاي عالي از قبيل شهادت امام حسين(ع)، سطح فکر آدمي را ارتقاء بخشيده، و شايسته است خاطره آن هميشه باقي بماند و يادآوري شود.
فردريک جِمس
درس امام حسين و هر قهرمان شهيد ديگري اين است که در دنيا، اصول ابدي عدالت و ترحم و محبّت وجود دارد که تغيير‌ناپذيرند و همچنين مي‌رساند که هر گاه کسي براي اين صفات مقاومت کند و در راه آن پافشاري کند، آن اصول هميشه در دنيا باقي و پايدار خواهد ماند.
بنت الشاطي (نويسنده معروف مصري)
زينب، خواهر حسين‌بن علي، لذّت پيروزي را در کام ابن زياد و بني‌اميّه خراب کرد و در جام پيروزي آنان قطرات زهر ريخت. در همه حوادث سياسي پس از عاشورا همچون قيام مختار و عبدالله بن زبير و سقوط دولت امويّان و برپايي حکومت عباسيّان و ريشه دواندن مذهب تشيّع، زينب ـ قهرمان کربلا ـ نقش برانگيزاننده داشت.
عباس محمود عقّاد (نويسنده و اديب مصري)
جنبش حسين، يکي از بي‌نظيرترين جنبش‌هاي تاريخي است که تاکنون در زمينه دعوت‌هاي ديني يا نهضت‌هاي سياسي پايدار گشته است... دولت اموي پس از اين جنبش، به قدر عمر يک انسان طبيعي، دوام نياورد و از شهادت حسين تا انقراض آنان بيش از شصت و اندي سال نگذشت.
چارلز ديکنز (نويسنده معروف انگليسي)
اگر منظور حسين، جنگ در راه خواسته‌هاي دنيايي بود، من نمي‌فهمم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند؟ پس عقل چنين حکم مي‌کند که او فقط به خاطر اسلام فداکاري خويش را انجام داد.
محمد علي جناح (رهبر بزرگ پاکستان)
هيچ نمونه‌اي از شجاعت بهتر از اين که حسين از لحاظ فداکاري و شهامت نشان داد، در عالم پيدا نمي‌شود. به عقيده من، تمام مسلمانان بايد از اين شهيدي که خود را در سرزمين عراق قرباني کرد، پيروي کنند.
ل. م. بويد
در طول قرون، افراد بشر هميشه جرئت و پردلي، عظمت روح و بزرگي قلب و شهامت رواني را دوست داشته‌اند و به خاطر همين‌هاست که آزادي و عدالت هرگز به نيروي ظلم و فساد تسليم نمي‌شود. شهامت و اين بود عظمت امام حسين و من مسرورم که با کساني که اين فداکاري عظيم را از جان و دل ثنا مي‌گويند، شرکت کرده‌ام، هر چند که 1300 سال از آن تاريخ گذشته است.
مهاتما گاندي (رهبر بزرگ هندوستان)
من زندگي امام حسين، آن شهيد بزرگ اسلام را به دقّت خوانده‌ام و توجّه کافي به صفحات کربلا کرده‌ام بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد يک کشور پيروز گردد، بايد از امام حسين پيروي کند. (1)
توماس کارلايل (دانشمند انگليسي)
بهترين درسي که از تراژدي کربلا مي‌گيريم، اين است که حسين و يارانش به خدا ايمان استوار داشتند. آن‌ها با عمل خود روشن کردند که تفوّق عددي در جايي که حق و باطل روبه‌رو مي‌شوند، اهميّت ندارد و پيروزي حسين با وجود اقليّتي که داشت، باعث شگفتي من است.(2)
توماس ماساريک:
اگر چه کشيشان ما هم از ذکر مصايب حضرت مسيح، مردم را متأثّر مي‌سازند، ولي آن شور و هيجاني که در پيروان حسين يافت مي‌شود، در پيروان مسيح يافت نخواهد شد و گويا سبب، اين باشد که مصايب مسيح در برابر مصايب حسين، پر کاهي است در مقابل يک کوه عظيم پيکر.(3)
ادوارد براون (پروفسور):
حتي غير مسلمانان نيز نمي‌توانند پاکي روحي را که اين جنگ اسلامي تحت لواي آن انجام گرفت، انکار کنند. (4)
واشنگتن ايرونيگ (تاريخ‌نگار امريکايي):
در زير آفتاب سوزان سرزمين خشک و در روي ريگ‌هاي تفتيده عراق، روح حسين فنا ناپذير است. اي پهلوان و اي نمونه شجاعت و اي شهسوار من، اي حسين.(5)
موريس دوکبرا:
اگر مورّخان ما حقيقت روز (عاشورا) را مي‌دانستند و درک مي‌کردند که عاشورا چه روزي است، اين عزاداري را مجنونانه نمي‌پنداشتند، زيرا پيروان حسين به واسطه عزاداري حسين مي‌دانند که پستي و زير دستي و استعمار و استثمار را نبايد قبول کنند و شعار پيشرو و آقاي آن‌ها، تن به ظلم و ستم ندادن بود.(6)
بروکلمان کارل (خاورشناس و پژوهشگر آلماني):
شهادت حسين علاوه بر نتايج و اثرات سياسي، موجب تحکيم و اشاعه مذهب شيعه گرديد و اين مذهب، مرکز و مظهر تمايلات ضدّ غرب شد.(7)
اثر گذاري قيام عاشورا بر جنبش‌هاي آزادي‌بخش جهان
قيام کربلا به صورت يک حادثه هر چند جانکاه در دل تاريخ مدفون نگشت و ديري نپائيد که به يک حماسة جاويدان تبديل شد. قيام حسيني به صورت قيام و انقلابي الگو آفرين و تاريخ ساز درآمد و الهام بخش جنبش‌هاي گوناگون در تاريخ گرديد.
يکي از دستاوردهاي مهمّ قيام کربلا، تبيين شيوه‌اي اصولي و بسيار مؤثّر در مبارزه با حکومت‌هاي سلطه‌گر و زورمدار بوده است. حادثه کربلا، يک قيام اسوه و يک سيره عام براي تئوري انقلاب و يک پيام انقلابي ـ تاريخي است که براي هر عصري، پيام ويژه‌اي دارد.
بر اساس ويژگي‌هاي شاخص نهضت امام حسين(ع)، ميان جنبش‌هاي اسلامي در سراسر جهان اسلام، پيوند به وجود آمد و موج بيداري و انقلاب، مناطق وسيعي از جهان اسلام مانند مصر، سوريه، لبنان، عراق، ترکيه، افغانستان، پاکستان، الجزاير، تونس، مراکش، حجاز، اندونزي، هندوستان و ايران را در بر گرفت.
در بيشتر کشورهاي اسلامي، ويژگي مردمي بودن روحانيّت، رسالت رهبري حرکت‌ها و جنبش‌ها را بر دوش رهبران ديني نهاد. «شاه ولي‌الله دهلوي» و فرزندش، «سيّد احمد خان هندي»، «سيّد جمال الدّين اسدآبادي»، «اقبال لاهوري»، «محمّد علي جناح»، «شيخ محمد عبده»، «شيخ عبدالرّحمان کواکبي»، «حسن البنا» و امام خميني(ره)، نمونه‌هايي برجستة مبارزه بر ضدّ استکبار و طاغوت بر اساس نظام هدفمند انقلاب حسين بودند.
برخي از جنبش‌ها عبارتند از:
1. جنبش اسلامي شبه قاره هند
2. جنبش اسلامي در شمال آفريقا و کشورهاي عربي (به ويژه مصر)
الف) جنبش سيّد جمال‌الدّين اسدآبادي در مصر
ب) جنبش شيخ محمّد عبده
ج) جنبش شيخ عبدالرّحمان کواکبي
د) جنبش حسن البنا
3. جنبش‌هاي اسلامي ايران
الف) جنبش تنباکو
ب) جنبش مشروطيّت
ج) جنبش سردار جنگل
ه) قيام شيخ محمّد خياباني
و) جنبش آيت‌الله کاشاني
ز) جنبش فدائيان اسلام
ح) جنبش آزادي ايران
ط) جنبش امام خميني (ره)
پي‌نوشت‌ها:
1. بر شطي از حماسه و حضور، ص 283، به نقل از مجله بصائر، ش 7 و 8، ويژه‌نامه محرّم، ص 25.
2. همان، ص 447.
3. همان، ص 451
4. همان.
5. همان.
6. همان.
7. همان.
