سوره کهف، آیه ۱۰۷: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا»؛ [کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده اند منزلشان جنات فردوس است.
به کلمه «فردوس» هم ضمیر مذکر برمى گردد و هم مؤنث و به طورى که گفته شده کلمه اى رومى به معناى «بستان» است و بعضى هم گفته اند کلمه اى است سریانى به معناى تاکستان و اصل آن «فرداس» بوده، و بعضى دیگر گفته اند کلمه اى سریانى و به معناى باغ انگور است؛ و برخی آن را کلمه اى حبشى و عده‌ای نیز عربى می‌دانند و به معناى باغ پر درختى است که بیشتر درختانش انگور باشد. بعضى خواسته اند از اینکه «جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ» را «نزل» خوانده - آن چنان که در آیه ۱۰۲ همین سوره، جهنم را براى کافران نزل خوانده - استفاده کنند که در ماوراى بهشت و دوزخ، ثواب و عقاب دیگرى است که به وصف در نمى آید.
اما «فردوس» به طورى که بعضى از مفسران بزرگ گفته اند باغى است که همه نعمت‌ها و تمام مواهب لازم در آن جمع باشد و به این ترتیب «فردوس» بهترین و برترین باغ هاى بهشت است و در برخی روایات این چنین معرفی شده است:
در تفسیر برهان از محمد بن عباس به سند خود از حارث از على (علیه السلام) روایت آورده که فرمود: براى هر چیزى نقطه برجسته اى است و نقطه برجسته بهشت، فردوس است که اختصاص به محمد و آل محمد (صل الله علیه و آله و سلم) دارد [۱]؛ و در الدر المنثور است که بخارى، مسلم و ابن ابى حاتم از ابى هریره روایت کرده اند که گفت رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) فرمود: "وقتى از خدا درخواست مى کنید فردوس را بخواهید که در وسط بهشت و بر نقطه بلند آن قرار دارد که فوق آن عرش رحمان است، و نهرهاى بهشت از آنجا مى جوشد [۲]؛ و در مجمع البیان است که عبادة بن صامت از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) روایت کرده که فرمود: بهشت صد درجه است که ما بین هر دو درجه آن به قدر ما بین آسمان و زمین است، و فردوس بالاترین درجه آن است که نهرهاى چهارگانه بهشت از آنجا مى جوشد، پس هر وقت خواستید از خدا درخواستى کنید فردوس را بخواهید [۳].
سؤالی که در اینجا به ذهن خطور می‌کند این است که «فردوس» چنان که گفته شد برترین جاى بهشت است و منزلگاه افراد با ایمان و صاحبان اعمال صالح است، اگر چنین است مناطق دیگر بهشت ساکنانى نباید داشته باشد، چرا که غیر مؤمن را در بهشت راهى نیست.
اما در پاسخ مى توان گفت که آیات فوق به هر فردى که صِرف ایمان و عمل صالح دارد اشاره نمى کند بلکه درجه والایى از نظر ایمان و عمل صالح را معیار براى دخول در فردوس قرار داده، هر چند ظاهر آیه مطلق است، اما توجه به مفهوم کلمه «فردوس» آن را مقید مى کند؛ لذا در سوره مؤمنون که صفات وارثان فردوس را بیان مى کند [۴]حد اعلایى از صفات مؤمنان را ذکر کرده که در همه افراد وجود ندارد و این خود قرینه اى است بر اینکه ساکنان فردوس باید علاوه بر ایمان و عمل صالح، داراى صفات ممتازى باشند؛ و نیز به همین دلیل در حدیثى که سابقا از پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) نقل کردیم، مى فرماید هر وقت از خدا تقاضاى بهشت مى کنید مخصوصا تقاضاى فردوس کنید که جامع‌ترین و کامل‌ترین منزلگاه هاى بهشت است؛ اشاره به اینکه همت افراد با ایمان باید در همه چیز و در همه حال عالى باشد، حتى در تمناى بهشت به مراحل پائین‌تر قناعت نکند، هر چند مراحل پائین‌تر هم غرق نعمت است. بدیهى است کسى که چنین تقاضایى از خدا مى کند لابد باید خود را براى رسیدن به چنین مقامى آماده کند، لابد باید حد اکثر تلاش و کوشش را براى کسب برترین صفات انسانى و انجام صالح‌ترین اعمال به خرج دهد.
پی نوشت:
[۱]تفسیر برهان، ج ۴، ص ۲۵۳.
[۲]الدر المنثور، ج ۴، ص ۲۵۴.
[۳]مجمع البیان، ج ۴، ص ۲۱۶.
[۴]مومنون/۱ الی ۱۱.
تفسیر نمونه، ذیل آیات ۱۰۷ سوره کهف و ۱۱ سوره مومنون.
تفسیر المیزان، همان آیات مبارکه.
