سیدمصطفی محقق‌داماد
فقه اسلامی حاوی قواعدی است که براساس آن قواعدکلی، فقیهان حکم مصادیق وفروعات را استخراج می کنند.
درمیان این قواعد کلیه قواعدی که بیانگر احکام ضمانات است ، نه تنها برگرفته از منابع نقلی است ، بسیاری ازآنها مستندبه احکام مسلّمه عقلیه می باشد . مبحث ضمانات قهریه فقه اسلامی انصافاعقلائی و بسیار پیشرفته وعمیق است .این احکام درمجموع حاوی یک پیام کلی انسانی است وآن عبارت است از حرمت نهادن به حیات آدمی اعم از خود ودیگران ونیز احترام به کرامت وآسایش دیگران . «دیگری شناسی» دراین قواعد بسیارجالب است ، جان دیگری ، آسایش دیگری ، آبروی دیگری، حیثیت وشرف دیگری وبالاخره مال دیگری همه محترم وهرکس بایدنهایت احتیاط دررعایت آنهارا بنمایدودر فرض اضرار وورود خسارت مادی ومعنوی موجب ضمان ومسئولیت مدنی می گردد وشخصی که عامل زیان شده مکلف به جبران وجلب رضایت خسارت دیده می باشد.
اینجانب نه درمقام صدورفتوا بلکه در مقام کسی که عمر خودرادرفراگیری این مباحث صرف کرده با استناد به همان قواعد درزیر احکامی را می آورم که شاید خوانندگان ارجمندرا دراین ایام قبول افتدو درنظر آید:
۱- دفع ضرر از خود عقلا وشرعا واجب است ، خواه ضرریقینی وخواه به نحو عقلائی احتمالی باشد.
۲- اضرار به غیر مطلقا حرام است وموجب ضمان ومسئولیت مدنی است .
۳- چنانچه شخصی بداند و یاشخصا ویااز طریق اخطار کارشناسان مربوط احتمال عقلائی بدهد که حضور ویا شرکت درجلسه ای ویا ملاقات با فرد ویا افرادی موجب اضرار به آنها می گردد ، شرعا واجب است که مطلقا اجتناب کند، ودرصورت تخلف چنانچه ثابت شود که تماس او موجب اضرار شده و بیماری وی سرایت به دیگران کرده، درفرض اقدام عمدی موجب مسئولیت کیفری و ضامن کلیه خسارات وارده به زیان دیده خواهد بود ودرصورت غیر عمد ضامن کلیه خسارات وارده واگر موجب فوت شده ضمان دیه برعهده اوست واگر خودش نیز فوت کند ضمانت شرعی به عهده اوباقی است ومتعلق به ترکه او می گرددووارثان متوفی بایستی از محل ترکه وی خسارات را ادا نمایندتا ذمه متوفی بری گردد.
۴- با توجه به اینکه حسب نظر متخصصین ویروس کرونا مدتها در بدن بطورمخفی قراردارد، چنانچه ثابت شود که فردی درزمان خفاء بیماری موجب انتقال به دیگری شده ، هرچند به علت جهل بی گناه است ولی ضمان ومسئولیت خسارات وارده را بر ذمه داردوبایستی از عهده خسارات وارده برآید.
۵- دراین ایام مراقبت از والدین سالخورده ، وظیفه ای سنگین تر از سایر اوقات است . سالخوردگان حسب نظر کارشناسان پزشکی با خطر جدی تر مواجهند . پیشگیری ومراقبت آنان دردرجه نخستین به عهده فرزندان است. آنان با رعایت تمام ملاحظات بهداشتی وگرفتن دستورات لازم از متخصصین واجب است که نهایت مراقبت را ازآنان به عمل آورند . آنان ممکن است به علت کهولت سن احتیاطات را جدی نگیرند ،بر فرزندان واجب شرعی است که با گفتگوهای مهربانانه ورعایت کمال ادب واحترام آنان رابه رعایت دستورات بهداشتی وادار سازند ودرشرائط خاص ناتوانی آنان ، دستورالعملهای لازم را از مشاورین پزشکی برای برخورد با آنان اتخاذ نمایند.این متن قرآن مجید است که فرموده است :
وَ قَضیَ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُواْ إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَنًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لهَّمَا أُفٍ وَ لَا تَنهْرْهُمَا وَ قُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا(۲۳اسراء)
وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُل رَّبّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانیِ صَغِیرًا(۲۴)
و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر رفتار نیکو کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویی بگوی!
و از سر مهر برای آنان به خاکساری افتادگی کن و بگو پروردگارا! بر آنان بخشایش آور چنان که آنها مرا در کودکی پروردند.
۶- درخصوص کودکان نیز چنین وظیفه ای برای مراقبین وجودددارد . مراقبین وسرپرستان باید کودکان را از کارهائی که ممکن است موجب انتقال بیماری به دیگران بشود ، محافظت کنند که در صورت کوتاهی وورود خسارت به دیگران ضمان ومسئولیت به عهده اولیاء آنان است .
۷- انجام مسافرت چنانچه با احتمال عقلائی تحمل بیماری ویا نقل وشیوع بیماری مواجه باشد ، حرام است واحکام سفرحرام برآن مترتب می گردد .البته در فرض اضطرار قطعی اگر هم جایز است ، ولی ضمان ومسئولیت خسارات اضرار به دیگران در جای خود باقی است.
۸- انجام اعمال مستحبی نظیر حضور درمجامع چنانچه به نظر کارشناسان بهداشتی با احتمال عقلائی سرایت بیماری مواجه باشد ، نه تنها از استحباب برخوردار نیست ، بلکه با حرمت جدی واکید روبروخواهد بود.بنابراین به رغم استحباب موکد وفضیلت نماز جماعت وعبادت در مشاهد مشرفه هرگاه حسب نظر کارشناسان بهداشت احتمال عقلائی باشد که حضور دراین اماکن مقدس سبب ضرر به خود یااضرار به دیگران میشود نه تنها مستحب نیست بلکه دربرخی فروض عبادت مورد نهی شارع قرار می گیرد وبنابرنظربسیاری از فقیهان بزرگ باطل واعاده یا قضای آن واجب می گردد.
۹- دیدار ارحام ، دوستان وآشنایان البته درشرائط عادی امری مستحب موکد وبا فضیلت است ولی به یقین درشرائط فعلی که احتمال انتقال بیماری جدی وعقلائی است ، نه تنها از رجحان برخوردار نیست ، بلکه حرام وخلاف شرع است ودرصورت ثبوت انتقال موجب ضمان خواهد بود.
۱۰- «احتکار» یعنی انبار کردن مطلق مواد مورد نیاز مردم به قصد سودجوئی بیشتر ، همیشه عملی زشت وحرام است ولی در شرائطی مانند وضعیت حاضرکشورمان احتکار وسائل مورد نیاز کادر پرشکی وبیماران گناهی بزرگتراست، وچنانچه به علت عدم عرضه یکی از کالاهای مورد نیاز، خساراتی متوجه شخص ویا اشخاص گردد ، ضمانت شرعی برعهده شخص محتکر است .
۱۱- گران فروشی کالاها وسودجوئی غیر منصفانه در موادمورد نیاز مردم همیشه عملی زشت وکریه وغیر انسانی است وخداوند هرگز به این گونه سوداگری ها برکت عطا نخواهد فرمود .ولی در مورد مواد مورد لزوم کادر پزشکی وبیماران در شرائط کنونی که گرانی باعث عدم توان تهیه برای نیازمندان گردد ،زشت تر وکریه تر وغیر انسانی تر است و وجدان ملی را جریحه دارمی سازد وچنانچه موجب گردد که به علت عدم توانائی نیازمندان ، خسارتی برآنان وارد آید موجب ضمان است.
۱۲- دراین ایام افرادی که مسئولیتهای پزشکی به عهده آنان است ویا برای تمشیت امور متصدی کارهای اداری هستند ، انجام وظیفه امری واجب وکوتاهی عمدی حرام ودرفرض ورود خسارت به شهروندان موجب ضمان است. البته حمایت از خدمتکاران به بیماران کرونائی بویژه دراختیار قراردادن ابزار وخدماتی که به حفظ سلامت وجان آنان مربوط می شود هم به خودی خود وهم از باب مقدمه واجب ، لازم است.
۱۳- دراین ایام که عده ای به علت مشکلات شغلی بدهکار می شوند ودرادای بدهی دچار دشواری وبه اصطلاح فقهی« مُعسِر» هستند ،مهلت دادن واجب شرعی است و مطالبه وپافشاری طلبکاران مادام که بدهکاران در شرائط ناتوانی می باشند، حرام وگناه کبیره است. قرآن مجید فرموده است :
وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (بقره/۲۸۰)
و اگر (بدهکار) تنگدست بود پس (بر شماست) مهلت دادن او تا وقت توانایی. و صدقه دادن شما (گذشت از اصل بدهی) برای شما بهتر است اگر بدانید.
۱۴- زندانیان که محکوم به تحمل زندان در مقابل جرائم ارتکابی خود هستندودرحال تحمل به سر می برند ، چنانچه با احتمال عقلائی ابتلا به بیماریهای خطرناک مواجه شوند ، متصدیان امورباید برای مراقبت و حفظ جان وسلامت آنان نهایت سعی خودرا بکار گیرند . متهم ، ومحکوم از نظر حقوق اسلامی ازکرامت وحقوق انسانی برخوردار است وهرگز نباید به بیش از کیفرخود، معاقب گردد.
۱۵- شفا از ناحیه خداوند است ولی شفای الهی از طریق داروهای پزشکان وعمل به دستورات آنان صورت می گیرد. تخلف از دستورات پزشکان معتبر در امور پزشکی همچون تخلف از دستور مراجع معتبر تقلید در اموردینی است.
۱۶- وبالاخره به درگاه خداوند بی نیاز دست نیاز برداریم ودعای مأثور ومنقول به سند معتبر از امام صادق (ع) را سه بار صبح وشام بخوانیم:
اللّهم اجعلنی فی دِرعِک الحَصینة الّتی تَجعل فیها مَن تُرید .( خداوندا! مرا در پوششی که از هربلا وآفتی حفظ می کند وهرکس را بخواهی درآن قرارمیدهی ، قرارده »(کافی /ج۲ص۵۳۴)
والسلام
* رییس دپارتمان الهیات پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رییس کمیته اخلاق زیستی کمیسیون ملی یونسکو
