به گزارش «شیعه نیوز»، هفت روز از تولد پر خیر و برکت امام حسین علیه السلام می‌گذشت که پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله گوسفندی را برای ایشان قربانی کردند. این روشی بود که آن حضرت در زمان تولد امام حسن علیه السلام و حضرت زینب سلام‌الله علیها هم انجام داده بودند. از آن زمان عقیقه کردن برای نوزادان به عنوان یکی از اجزای سبک زندگی اسلامی مطرح شد. عالمان دینی و فقها با استناد به سبک زندگی نبوی و روایات و احادیث موجود از ائمه اطهار علیهم السلام، در مورد موضوع عقیقه، نظرات و نکات مهمی را عنوان کردند.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با دکتر حمیدرضا فلاح، نویسنده و کارشناس دینی، انجام داده به بررسی نکات و مواردی پیرامون موضوع عقیقه در اسلام پرداخته است. آن طور که این پژوهشگر اسلامی توضیح می‌دهد، عقیقه کردن حد و مرزی از لحاظ زمانی ندارد؛ یعنی اگر برای نوزادی عقیقه نشد، بهتر است تا قبل از رسیدن او به سن بلوغ این کار انجام شود. اگر این هم ممکن نبود، خوب است که خود فرد برای خودش عقیقه کند. حتی در روایات سفارش شده که خوب است برای امواتتان عقیقه کنید. مستحب مؤکد است که عقیقه کردن در هفتمین روز تولد انجام شود. همان طور که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام این سنت را داشته‌اند. اما اگر عقیقه کردن با داشتن عذر و حتی بدون عذر موجه در روز هفتم تولد انجام نشد، مستحب بودن این کار از بین نمی‌رود.
عقیقه پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله برای نوه‌هایش
ظاهراً آغاز سنت عقیقه کردن به زمان تولد فرزندان حضرت زهرا سلام‌الله علیها و امام علی علیه السلام برمی‌گردد. چه شد که پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله برای نوه‌های خود عقیقه کردند؟
جواب این سؤال در کتاب بحارالانوار نوشته شده است. با این مضمون که حسین بن خالد نقل کرده که امام رضا علیه السلام درباره سنت عقیقه در خانواده رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله عنوان کرده‌اند که: روز بیست و دوم ماه رمضان بود و هفت روز از به دنیا آمدن امام حسن علیه السلام می‌گذشت. جبرئیل علیه السلام برای تبریک و تهنیت این تولد مبارک، بر پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله وارد شد و سفارش کرد که حضرت، کودک را نام‌گذاری کند، سرش را بتراشد و برای او عقیقه درست کند. پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله هم به سفارش‌ها عمل کرده و یک یا دو گوسفند را برای نوزاد عقیقه کردند.
همچنین در کتاب‌های روایتی شیعه و سنی از جمله در کتاب مستدرک نوشته شده است که در هفتمین روز از تولد امام حسین علیه السلام، به دستور پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله برای آن حضرت یک یا دو گوسفند را عقیقه کردند و یک رانش را همراه با مبلغ زیادی پول به قابله دادند. بقیه گوشت گوسفند را هم بین مردم فقیر تقسیم کردند. همچنین موهای سر آن حضرت را تراشیده و هم‌وزن آن نقره صدقه دادند.
عبدالله پسر بریده هم روایت را نقل کرده که در کتاب‌های زیادی از جمله سنن نسائی نوشته شده، با این مضمون که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله برای امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در هنگام تولدشان دو گوسفند عقیقه کرد. دعایی هم که در هنگام عقیقه کردن خوانده می‌شود، از پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله نقل شده که در کتاب مفاتیح الجنان نوشته شده است.
عقیقه امام عسکری علیه السلام برای امام زمان عجل‌الله تعالی فرجه الشریف
روایت دیگری هم در کتاب حیات الامام العسکری علیه السلام درباره عقیقه برای امام زمان عجل‌الله تعالی فرجه الشریف نوشته شده که آن را ابراهیم بن ادریس تعریف کرده است. به این صورت که: مولای من، امام حسن عسگری علیه السلام، دو رأس گوسفند را برای من فرستاده و نوشت: «بسم الله الرحمن الرحیم، این دو گوسفند را برای مولای خود امام زمان علیه السلام عقیقه کن و از گوشتش بخور که گوارایت باد و به برادرانت هم اطعام کن.» من هم چنین کردم.
معنی عقیقه در اسلام
قربانی کردن در اسلام یکی از امور مستحب است که در بعضی موارد مثل حج واجب می‌شود. چرا قربانی کردن برای تولد نوزاد تغییر عنوان داده و عقیقه نام دارد؟
آن طور که در کتاب مجمع البحرین در این مورد نوشته شده، عقیقه به مویی گفته می‌شود که تازه بر سر نوزاد رشد کرده است. معمولاً موی سر نوزاد را در روز هفتم می‌تراشند و گوسفندی هم برای او قربانی می‌کنند. بر این اساس است که به آن گوسفند ذبح شده، عقیقه گفته می‌شود.
از طرف دیگر عقیقه از ریشه «عقّ» مشتق می‌شود که به معنی شکافتن و شق کردن است. به این دلیل که گلوی حیوان در زمان قربانی کردن شکافته می‌شود، نام عقیقه بر آن گذاشته شده است.
واجب یا مستحب؟
با این وجود آیا عقیقه کردن برای نوزاد واجب است؟
خیر، عقیقه کردن واجب نیست. بلکه مستحب است که برای کودک تازه متولد شده گوسفندی قربانی شود.
بین دختر و پسر فرق نگذاریم
بعضی افراد تصور می‌کنند که باید برای نوازد پسر عقیقه انجام شود و برای نوازد دختر ضرورتی در این مورد وجود ندارد. آیا این تصور صحیح است؟
این تصور غلطی است. عقیقه در هر صورت مستحب است. چه نوزاد دختر باشد و چه پسر در این مورد فرقی ندارد و خوب است پدر و مادر و بزرگ‌ترها برای او عقیقه را انجام بدهند.
حکمت عقیقه کردن برای کودک
اما چه ضرورتی برای عقیقه کردن وجود دارد؟ درواقع می‌خواهیم حکمت و دلیل این عمل را بدانیم.
عقیقه کردن برای نوزاد روشی است که از طریق آن بلاها و بیماری‌ها را از نوزاد دور می‌کنیم. همان طور که وقتی برای عروس و داماد قربانی می‌شود و یا برای هر شخصی که بیمار است یا از بیماری رها شده، قربانی انجام می‌شود. در مورد نوزادان هم همین گونه است.
درواقع عقیقه کردن برای نوزاد راهی برای دور کردن بیماری‌ها و بلاها از او محسوب می‌شود. امام جعفر صادق علیه السلام در این مورد فرموده‌اند که: «بلا به طور دائم در اطراف کودک در حال گردش است و عقیقه، بلا را از او دور می‌کند.» در این مورد امام محمدباقر علیه السلام هم فرموده‌اند: «کُلُّ مَولوُدٍ مُرتَهَنٌ بِالعَقیقَةِ؛ عقیقه، نوزاد را از مبتلا شدن به انواع بلاها حفظ می‌کند.»
اما باید توجه داشت که دور کردن بلا از طریق عقیقه، به ریختن خون حیوانی از جنس گوسفند یا بز یا شتر بستگی دارد و صدقه دادن جای عقیقه را نمی‌گیرد. همان طور که در کتاب بحارالانوار نوشته شده که از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدند: «ما برای عقیقه، گوسفندی را پیدا نکردیم. آیا اجازه می‌دهید که قیمتش را صدقه بدهیم؟» آن حضرت در جواب فرمودند: «جستجو کنید تا گوسفندی پیدا کنید. زیرا خداوند متعال ریختن خون گوسفند به این منظور و خوراندن طعام به دیگران را دوست دارد.»
تمکن مالی والدین
اشاره کردید که عقیقه کردن مستحب است و از انجام عمل مستحب هم برکت‌هایی نصیب افراد می‌شود. با این وجود بعضی خانواده‌ها تمکن مالی برای عقیقه کردن را ندارند. آیا این عمل به تمکن مالی خانواده‌ها هم مربوط می‌شود؟
این دستور دینی برای افرادی است که توانایی انجامش را داشته باشند. هرچند که بعضی از فقیهان و عالمان دین هم عقیقه کردن را واجب دانسته‌اند و تأکید کرده‌اند که بهتر است این کار تا روز هفتم بعد از تولد نوزاد انجام شود. در عین حال تا وقتی که کودک به سن بلوغ نرسیده، مسئولیت عقیقه کردن بر عهده پدر اوست.
بعد از سن بلوغ چطور؟
اگر کسی به سن بلوغ رسید و تا آن زمان خانواده و بزرگ‌ترها برای او عقیقه نکرده باشند، این مسئولیت بر عهده خود اوست که گاو، گوسفند و یا شتری را برای خودش عقیقه کند.
فرزند، در گرو عقیقه است
کدام فقها عقیقه را واجب دانسته‌اند؟
به عنوان مثال علامه محمدباقر مجلسی در کتاب حلیه المتقین نوشته است که بر اساس احادیث بسیاری، عقیقه بر کسی که خدا به او فرزندی بدهد واجب است.
در احادیث بسیار دیگری هم نقل شده است که: «هر فرزندی در گرو عقیقه است. یعنی اگر عقیقه کردن انجام نشود، در معرض مردن و انواع بلاها قرار می‌گیرد.» بنابراین باید توجه داشت که عقیقه کردن حتی اگر مستحب باشد، بارها بر آن تأکید شده است.
اشاره امام صادق علیه السلام به تمکن مالی والدین برای عقیقه
آیا در احادیث به توانایی مالی خانواده‌ها هم اشاره شده است؟
بله. دین اسلام، جامع و کامل است و کوچک‌ترین و لطیف‌ترین نکات را هم مد توجه قرار داده است. تا جایی که امام صادق علیه السلام در مورد عقیقه کردن در خانواده‌های فقیر و غنی فرموده‌اند: «عقیقه کردن برای کسی که از لحاظ مالی توانگر باشد لازم است. اگر کسی فقیر و تهیدست است، بعد از اینکه فقرش برطرف شد، این کار را انجام بدهد. اما اگر فقیری هیچ وقت ثروتمند نشد، بر او تکلیفی نیست که عقیقه کند. همچنین اگر برای او عقیقه نکنند، تا وقتی که برای او قربانی کنند، قربانی از عقیقه کفایت می‌کند.»
بر اساس دستور امام صادق علیه السلام اگر کسی توان مالی دارد که عقیقه کند، باید این کار را انجام بدهد. اما اگر توان مالی ندارد، تکلیفی برای این کار ندارد و وقتی که غنی شد باید عقیقه کند. در عین حال قربانی کردن برای فقرا و مردم تهیدست از عقیقه کفایت می‌کند و اگر برای فرد فقیری قربانی کردند، ضرورت ندارد که حتماً عقیقه کند.
شرایط عقیقه
آیا عقیقه کردن شرایط خاصی دارد؟ به عنوان مثال اگر خانواده‌ای تمکن مالی نداشت، آیا می‌تواند مرغ یا خروسی را به عنوان عقیقه قربانی کند؟
عالمان دین معتقد هستند که بهتر است حیوانی که عقیقه می‌شود، شتر یا گوسفند و یا بز باشد. در عین حال سفارش شده است که اگر عقیقه گوسفند است، بهتر است که سن او کمتر از شش ماه نباشد. اگر عقیقه بز است، خوب است که سن او بالاتر از یک سال باشد و اگر شتر را عقیقه می‌کنید، باید پنج سال یا بیشتر داشته باشد.
چه شرایط دیگری برای عقیقه وجود دارد؟
یکی از شرط‌های مهم این است که عقیقه، سالم باشد. درواقع سلامت حیوانی که عقیقه می‌شود، نکته مهمی است که باید مورد توجه قرار بگیرد. شرایط سلامت حیوان عقیقه شبیه صفات قربانی حاجی‌هاست.
به عنوان مثال نباید گوشش بریده باشد، کور نباشد، خیلی لاغر و نحیف نباشد، شاخ حیوان شکسته نباشد، تا حدی لنگ نباشد که راه رفتن برایش سخت باشد. البته علامه مجلسی در کتاب حلیه المتقین نوشته است که: «بر اساس حدیث معتبری از امام صادق علیه السلام، عقیقه همانند قربانی نیست. هر گوسفندی که باشد، برای عقیقه کردن خوب است.» البته داشتن ویژگی‌هایی که در بالا آمده، برای عقیقه بهتر است.
در عین حال در کتاب من لا یحضره الفقیه به نقل از امام صادق علیه السلام نوشته شده که آن حضرت فرموده‌اند: «اگر فرزند، پسر بود برای او حیوان نر عقیقه کنید و اگر فرزند، دختر بود برای او حیوان ماده عقیقه کنید.» در بین عالمان دین و فقیهان هم مشهور است که مستحب است عقیقه پسر نر باشد و عقیقه دختر، ماده.
البته علامه مجلسی با استناد به بعضی از احادیث نوشته است که عقیقه کردن گوسفند نر برای فرزند، چه دختر باشد و چه پسر، بهتر است. اما اگر برای هر دو گوسفند ماده هم عقیقه شود، خوب است. چراکه در کتاب کافی روایتی نوشته شده مبنی بر اینکه از امام صادق علیه السلام در مورد عقیقه دختر و پسر سؤال کردند و آن حضرت پاسخ دادند: «عقیقه برای دختر و پسر، یکسان است و فرقی ندارد.» یعنی ضرورت ندارد که حتماً برای دختر، عقیقه ماده و برای پسر، عقیقه نر کشته شود.
این سفارش در کلامی از پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در کتاب مستدرک الوسائل هم آمده است، آنجا که فرموده‌اند: «اَلعَقیقَةُ شاةٌ مِنَ الغُلام وَ الجاریَة سواءً؛ یک گوسفند است و پسر و دختر در این جهت مساوی هستند.»
تراشیدن سر نوزاد
در بسیاری از روایت‌هایی که درباره عقیقه در روز هفتم تولد آمده، تراشیدن سر نوزاد هم در روز هفتم تولدش سفارش شده است. بر اساس بعضی از این روایت‌ها، بهتر است که اول سر نوزاد را بتراشند و بعد از آن برایش عقیقه کنند. البته خوب است که همه این کارها در روز هفتم تولد او انجام شود.
زمان عقیقه کردن
پرسش دیگری که در این مورد مطرح می‌شود آن است که اگر خانواده موفق نشدند در روز هفتم عقیقه کنند، آیا می‌توان این کار را به تعویق انداخت؟
بله. درمجموع عقیقه کردن حد و مرزی از لحاظ زمانی ندارد. یعنی اگر برای نوزادی عقیقه نشد، بهتر است تا قبل از رسیدن او به سن بلوغ این کار انجام شود. اگر این هم ممکن نبود، خوب است که خود فرد برای خودش عقیقه کند. حتی در روایات سفارش شده که خوب است برای امواتتان عقیقه کنید.
با این وجود، به چه دلیل این اندازه تأکید شده که عقیقه در روز هفتم انجام شود؟
مستحب مؤکد است که عقیقه کردن در هفتمین روز تولد انجام شود. همان طور که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام این سنت را داشته‌اند. اما اگر عقیقه کردن با داشتن عذر و حتی بدون عذر موجه در روز هفتم تولد انجام نشد، مستحب بودن این کار از بین نمی‌رود.
عقیقه برای کودک فوت‌شده
حتی اگر کودک از دنیا برود، باز هم مستحب است که پدرش برای او عقیقه کند. در همین مورد شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: «اگر فرزندی در روز هفتم بمیرد، باید برایش عقیقه کنیم؟» آن حضرت فرمودند: «اگر قبل از ظهر از دنیا برود عقیقه ندارد، اما اگر بعد از ظهر بمیرد عقیقه دارد.» بنابراین اگر کودکی قبل از زوال روز هفتم تولدش از دنیا برود، مستحب بودن عقیقه برای او از بین می‌رود و دیگر لازم نیست که برایش عقیقه کنند.
نکته قابل توجه دیگر این است که اگر کسی نمی‌داند که برای او عقیقه کرده‌اند یا نه، بهتر است که برای خودش عقیقه کند. این دستور در حدیثی آمده است، آنجا که مرد مسنی به خدمت امام صادق علیه السلام رفت و از آن حضرت پرسید: «نمی‌دانم پدرم برای من عقیقه کرد یا نه!» و آن حضرت فرمودند: «عقیقه کن.» آن مرد به دستور امام صادق علیه السلام عمل کرد، درحالی‌که در سن پیری بود.
