شیعه نیوز:
پرسش
با سلام و با تشکر؛ با وجود این همه حدیث و روایت، آیا حدیث یا روایتی درباره مهاجرت وجود دارد؟
پاسخ اجمالی
یکى از مفاهیمی که از نگاه ارزشی در قرآن کریم و آموزه‌‌های دینی به صورت وسیعى انعکاس یافته، موضوع «هجرت» است.
قرآن کریم در 24 مورد از هجرت سخن به میان آورده است، با تعابیر مختلفی؛ مانند «مهاجراً»، «مَنْ یُهاجِرْ»، «من هاجر»، «الذین هاجروا» و... همچنین در احادیث و روایات فراوانی به مسئله هجرت پرداخته شده است؛ مانند این‌که هرکس در حال هجرت برای خدا از دنیا برود، روز رستاخیز با اصحاب بدر محشور خواهد شد. و یا با هجرت خود برای فرزندانتان بزرگی و عظمت به ارث بگذارید.
معناى هجرت این است که هر کس در راه خدا یعنى به جهت کسب خشنودى خدا مهاجرت کند، و به این منظور از خانه و کاشانهاش چشم بپوشد که هم از نظر اعتقادى و هم از نظر عملى پاى‌بند به دین خدا باشد، خواهد دید که در زمین، نقاط بسیارى براى زندگى وجود دارد. هر نقطهاى را که موانع نمىگذارد او در آن نقطه دین خدا را اقامه کند، می‌توان با مهاجرت به نقطهاى دیگر این موانع را پشت سر گذاشت.
مقام مهاجران در اسلام مقام فوق العاده پر ارجى است. هم خود پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) و هم مسلمانان بعد، همگى براى مهاجران احترام خاصى قائل بودند؛ چرا که آنها براى گسترش دعوت اسلام، به تمام زندگى خویش، پشت پا زدند و عده‌ای نیز جان خود را به خطر انداختند. از نظر اسلام، کسانى که در محیط کفر و شرک زندگى مىکنند ولى در آنها آمادگى ایمان به خدا وجود دارد، در صورتى که نتوانند به وظایف ایمانی خود عمل کنند، باید آن محیط را ترک نمایند، مگر این‌که امکان هجرت وجود نداشته باشد. اگر کسى امکان هجرت داشته باشد و در عین حال در آن محیط زندگى کند معلوم است که ایمان درستى ندارد و نمىتوان بر ایمان چنین شخصى اعتماد کرد. قرآن کریم این‌گونه افراد را ستمگران بر نفس خود مىداند و به آنها وعده عذاب جهنم مىدهد.
پاسخ تفصیلی
یکى از مفاهیمی که از نگاه ارزشی در قرآن کریم و آموزه‌‌های دینی به صورت وسیعى انعکاس یافته، موضوع «هجرت» است.
پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) با هجرت خود از مکه به مدینه از یک محیط محدود و خفقان آور به یک محیط آزاد قدم گذارد و از یک جامعه بسته و ایستا به جامعه‌‌ای باز و پویا نقل مکان کرد، و همین «هجرت» تاریخ ساز بود که زمینه را براى رساندن پیام اسلام به گوش جهانیان آماده ساخت.
قرآن کریم در 24 مورد از مسئله هجرت سخن به میان آورده است، با تعابیر مختلفی؛ مانند «مهاجراً»، «مَنْ یُهاجِرْ»، «من هاجر»، «الذین هاجروا» و... .[1]
از جمله آیاتی که در آن مسئله هجرت مطرح شده، این آیه است: «وَ مَنْ یُهاجِرْ فی سَبیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُراغَماً کَثیراً وَ سَعَةً وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیما»؛[2] کسى که در راه خدا هجرت کند، جاهاى امنِ فراوان و گسترده اى در زمین مىیابد. و هر کس به عنوان مهاجرت به سوى خدا و پیامبر او، از خانه خود بیرون رود، سپس مرگش فرا رسد، پاداش او بر خدا است و خداوند، آمرزنده و مهربان است.
معناى این آیه شریفه این است که هر کس در راه خدا؛ یعنى به جهت کسب خشنودى خدا مهاجرت کند، و به این منظور از خانه و کاشانهاش چشم بپوشد که هم از نظر اعتقادى و هم از نظر عملى پاى بند به دین خدا باشد، خواهد دید که در زمین نقاط بسیارى براى زندگى است. هر نقطهاى را که موانع نمىگذارد او در آن نقطه دین خدا را اقامه کند، با مهاجرت به نقطهاى دیگر با موانع به مقابله برمىخیزد، و آنها را از سر راه برمی‌‌دارد و آن وقت است که مىفهمد زمین خدا گسترده است.
مهاجرت به سوى خدا و رسول کنایه از مهاجرت به سرزمین اسلام است، سرزمینى که انسان‌ها مىتوانند در آن‌جا با کتاب خدا و سنت رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) آشنا شده، و سپس به آن دو عمل کنند. لزوم اجر و ثواب الهى بر خداى تعالى و به عهده گرفتن پاداش آنان از سوی خداوند: «فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ» تعبیر کنایى است که نزد خداوند اجرى جمیل و ثوابى جزیل است که به طور یقین و صد در صد بنده مهاجر آن اجر را دریافت خواهد کرد.[3]
بنابر این مهاجران در هر صورت به پیروزى بزرگى دست می‌یابند. چه بتوانند خود را به مقصد برسانند و از آزادى و حریت در انجام وظایف بهره گیرند، و چه نتوانند و جان خود را در این راه از دست دهند؛ چرا که تمام پاداش‌هاى نیکوکاران بر خدا است.
قرآن کریم در آیه دیگر می‌فرماید: «وَ الَّذینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»؛[4] آنها که پس از ستم دیدن در راه خدا، هجرت کردند، در این دنیا جایگاه (و مقام) خوبى به آنها مى دهیم و پاداش آخرت، از آن هم بزرگ‌تر است اگر مىدانستند!
این آیه می‌گوید مقام مهاجران مقام فوق العاده پر ارجى است. هم خود پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) و هم مسلمانان بعد، همگى براى آنها احترام خاصى قائل بودند؛ چرا که آنها براى گسترش اسلام، به تمام زندگى خویش، پشت پا زدند، عده‌ای جان خود را به خطر انداختند، و بعضى از همه اموال خود چشم پوشیدند. تعبیر به «هاجَرُوا فِی اللَّهِ» که حتى کلمه «سبیل» هم در آن ذکر نشده، اشاره به نهایت اخلاص این مهاجران است که تنها براى خدا و در مسیر خدا و به خاطر رضاى او و حمایت و دفاع از آئینش دست به چنین هجرتى زدند، نه براى نجات جان خود و یا استفاده مادى دیگر.
در تفسیر جمله «لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً»، گفتهاند: یعنى شهر خوبى چون مدینه را به جاى شهرى که آن را ترک کردند(مکه) برایشان فراهم آوردیم، زیرا کلمه «لنبوئنهم» از باب «بوأت له مکانا» است؛ یعنى مکانى را جهت جاى دادن کسى صاف کردم.[5]
در راستای اهمیت موضوع هجرت در مکتب اسلام، قرآن در جایی دیگر کسانی را که تن به ظلم داده و هجرت نکردند مورد سرزنش قرار میدهد:
«إِنَّ الَّذینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصیرا»؛[6] کسانى که فرشتگان (قبض ارواح)، روح آنها را گرفتند، در حالى‌که به خویشتن ستم کرده بودند، به آنها گفتند: شما در چه حالى بودید؟ (و چرا با این‌که مسلمان بودید، در صفِ کفّار جاى داشتید؟!)، گفتند: ما در سرزمین خود، تحت فشار و مستضعف بودیم. آنها [فرشتگان] گفتند: مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید؟! آنها (عذرى نداشتند، و) جایگاهشان دوزخ است، و سرانجام بدى دارند.
از نظر اسلام، کسانى که در محیط کفر و شرک زندگى مىکنند ولى در آنها آمادگى ایمان به خدا وجود دارد، در صورتى که نتوانند به وظایف دینی خود عمل کنند، باید آن محیط را ترک کنند، مگر این‌که امکان هجرت وجود نداشته باشد. اگر کسى امکان هجرت داشته باشد و در عین حال در آن محیط زندگى کند، معلوم است که ایمان درستى ندارد و نمىتوان بر ایمان چنین شخصى اعتماد کرد. قرآن کریم در این آیه این‌گونه افراد را ستمگران بر نفس خود مىداند و به آنها وعده عذاب جهنم مىدهد. این دو مطلب در قالب یک گفت‌وگوى کوتاه میان ملائکه و این‌گونه افراد که پس از مرگشان و در عالم برزخ صورت مىگیرد، آمده است.
پس از آن‌که فرشتگان چنین اشخاصى را که با ارتکاب این گناه بزرگ بر خود ستم کردهاند قبض روح نمودند، به آنها مىگویند: شما در دنیا چه حالتى داشتید و حال شما چگونه بود؟ آنها در پاسخ مىگویند: ما مستضعفان در زمین بودیم؛ یعنى در وطن خود از سوى مشرکان و کافران در تنگنا بودیم و نمىتوانستیم ایمان خود را اظهار کنیم و شرایط محیط طورى بود که دریافت کلام حق بر ما دشوار بود. فرشتگان در پاسخ آنها مىگویند: مگر زمین خدا وسعت نداشت تا شما در آن هجرت کنید و از آن محیط خفقان آور و شرک آلود به محیط سالم و توحیدى نقل مکان کنید؟[7]
طبق این آیه و آیات فراوان دیگر قرآن، اسلام با صراحت دستور میدهد اگر در محیطى به دلیل عواملى نتوانستید آنچه وظیفه دارید انجام دهید، به محیط و منطقه امن دیگرى هجرت نمایید؛ زیرا با وسعت جهان هستى نمی‌توان استدلال نمود که من در این‌جا زاده شدم و خانه و زندگی دارم.
علت این دستور نیز روشن است؛ زیرا اسلام جنبه منطقهاى ندارد، و وابسته و محدود به مکان و محیط معینى نیست و به این ترتیب علاقههاى افراطى به محیط تولد و زادگاه و دیگر علایق مختلف از نظر اسلام نمی‌تواند مانع از هجرت مسلمان باشد؛ لذا مىبینیم در صدر اسلام، همه این علاقهها به خاطر حفظ و پیشرفت اسلام بریده شد، و کسانی که طالب حق بودند خانه و کاشانه خود را رها کردند و به دنبال پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) از سرزمین کفر مهاجرت نمودند، تا در کنار آن‌حضرت بتوانند از جهل و شرک و بت‌پرستی نجات یابند.
موضوع هجرت در روایات نیز فراوان مطرح شده است، به عنوان نمونه:
1. «عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلی الله علیه و آله و سلم ): هَاجِرُوا تُورِثُوا أَبْنَائَکُمْ مَجْداً.»؛[8] امام صادق( علیه السلام ) از رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل میکند با هجرت خود برای فرزندانتان بزرگی و عظمت به ارث بگذارید.
2. «وَ الْهِجْرَةُ قَائِمَةٌ عَلَى حَدِّهَا الْأَوَّلِ مَا کَانَ لِلَّهِ فِی أَهْلِ الْأَرْضِ حَاجَةٌ مِنْ مُسْتَسِرِّ الْإِمَّةِ وَ مُعْلِنِهَا لَا یَقَعُ اسْمُ الْهِجْرَةِ عَلَى أَحَدٍ إِلَّا بِمَعْرِفَةِ الْحُجَّةِ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ عَرَفَهَا وَ أَقَرَّ بِهَا فَهُوَ مُهَاجِرٌ وَ لَا یَقَعُ اسْمُ الِاسْتِضْعَافِ عَلَى مَنْ بَلَغَتْهُ الْحُجَّةُ فَسَمِعَتْهَا أُذُنُهُ وَ وَعَاهَا قَلْبُه»؛[9] هجرت، بر جایگاه ارزشى نخستین خود قرار دارد. خدا را به ایمان اهل زمین نیازى نیست، چه ایمان خود را پنهان دارند یا آشکار کنند. نام مهاجر را بر کسى نمىتوان گذاشت جز آن‌کس که حجّت خدا بر روى زمین را بشناسد. هر کس حجّت خدا را شناخت، و به امامت او اقرار کرد مهاجر است. و نام مستضعف در دین، بر کسى که حجّت بر او تمام شد، و گوشش آن‌را شنید، و قلبش آن‌را دریافت، صدق نمىکند.
۳. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ( علیه السلام ) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ... وَ مَنْ مَاتَ مُهَاجِراً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حُشِرَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ أَصْحَابِ بَدْرٍ»؛[10] امام صادق( علیه السلام ) از رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل میکند: هرکسی که در حال هجرت برای خدا از دنیا برود، روز رستاخیز با مجاهدان و شهیدان بدر محشور خواهد شد.
[1]. جعفری، یعقوب، کوثر، ج2، ص 535: 536، بی‌جا، بی‌تا.
[2]. نساء، 100.
[3]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 52- 55، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[4]. نحل، 41.
[5]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 12، ص 254.
[6]. نساء، 97.
[7]. کوثر، ج 2، ص 533- 534.
[8]. ابن بابویه، على بن حسین، الإمامة و التبصرة من الحیرة، المقدمة، ص 35، مدرسة الإمام المهدى عجّل الله تعالى فرجه الشریف، قم، چاپ اول، 1404ق.
[9]. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صالح، صبحی، ص 279- ۲۸۰، هجرت، قم، چاپ اول، 1414ق.
[10]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 4، ص 548، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.
آیات مرتبط
سوره البقرة (218) : إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَٰئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ ۚ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ
سوره آل عمران (195) : فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ ۖ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ ۖ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ
سوره النساء (89) : وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَاءً ۖ فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِيَاءَ حَتَّىٰ يُهَاجِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۚ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ ۖ وَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا
سوره النساء (97) : إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ ۖ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ ۚ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا ۚ فَأُولَٰئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ ۖ وَسَاءَتْ مَصِيرًا
سوره النساء (100) : وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً ۚ وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ ۗ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا
T
