مرحوم حاج شیخ عباس قمی، معروف به محدث قمی

 

مرحوم حاج شیخ عباس قمی، معروف به محدث قمی، در سال 1294 ه. ق، در شهر مقدس قم، متولد شد. پدر وی مرحوم کربلایی محمد رضا، یکی از علاقه مندان و شیفتگان خاندان اهل بیت علیه السلام بود. وی با این که مردی کاسب و مغازه دار بود. اهتمام زیادی به درس خواندن فرزندش، آقا شیخ عباس، داشت و آرزویش این بود که روزی فرزندش از مبلغان دین شود. مادر گرامی ایشان نیز، زنی بسیار پرهیزکار و متدین بود و به نماز اول وقت پای بند بود؛ به طوری که حتی اگر میهمان هم داشت، ابتدا نماز اول وقت را به جا می آورد و سپس به میهمانان رسیدگی می نمود.

مادر گرامی حاج شیخ عباس قمی، در رعایت احکام و مسائل اسلامی بسیار دقیق بود. از ایشان نقل شده است که «در مدت دو سالی که عباس را شیر می دادم، حتی یک دفعه هم بی طهارت به او شیر ندادم.»

مرحوم حاج شیخ عباس قمی دوران کودکی و نوجوانی اش را در زادگاهش، شهر مقدس قم گذراند. از همان دوران کودکی آثار نبوغ در چهره اش نمایان بود. روح بلند و ذهن جستجوگرش وی را بر آن می داشت که از هر چیزی آگاهی کسب کند. وی علوم رایج حوزه های علمیه را نزد اساتید و بزرگانی چون آیت اللّه آقاشیخ ابوالقاسم قمی، آیت اللّه حاج آقا احمد طباطبایی و آیت اللّه ارباب قمی سپری نمود. برای کسب معرفت بیشتر و ادامه تحصیل راهی نجف اشرف گشت تا روح عطشناک خود را سیراب گرداند.

مرحوم حاج شیخ عباس قمی پس از ورود به حوزه علمیه نجف، در حلقه اساتید و بزرگان آن دوره شرکت جست. اما علاقه وی به علم حدیث باعث شد که به محدث عالی مقام و علامه بزرگوار محضر پر فیض آن عالم ربانی را برگزیند.

محدث نوری، در سال 1320 ه. ق، به رحمت ایزدی پیوست. رحلت استاد شیخ عباس را در غمی جانکاه فرو برد و این شاگرد پاک باخته را شدیدا تحت تأثیر قرار داد. او به جهت پیوند عاطفی و قلبی فراوان که با استاد داشت، نتوانست در نجف به اقامت خود ادامه دهد. شیخ عباس خود در این باره می فرماید: فوت ایشان برایم چنان تلخ شد که هنوز مرارت آن را در کام خود احساس می نمایم».

هنگامی که مرحوم آیت اللّه حاج آقا حسین قمی از عتبات عالیات به مشهد مقدس هجرت نمود، حاج شیخ عباس قمی، صاحب کتاب مفاتیح الجنان نیز عازم زیارت ثامن الحجج گردید و در آنجا به پیشنهاد آیت اللّه قمی، با دختر برادر ایشان ازدواج نمود. ثمره این ازدواج چهار فرزند بود. محدث قمی در مدت اقامت خود، در مشهد مقدس، از محضر علمایی بزرگ چون آیت اللّه حاج آقا قمی، حاج شیخ حسن علی نخودکی اصفهانی، مرحوم آخوند ملاعباس تربتی، آقا شیخ مرتضی عیدگاهی و آقا شیخ علی اکبر نوقانی. کسب فیض نمود.

 

مرحوم حاج شیخ عباس قمی با آن اخلاص و صفای باطن، بیانی شیوا و نافذ داشت؛ به طوری که اثر صحبت های ایشان در رفتار و کردار شنوندگان کاملاً مشهود بود. یکی از اساتید دانشگاه در زمینه تأثیر کلام حاج شیخ می نویسد: «مرحوم حاج شیخ عباس قمی، بی مبالغه، خود چنان بود که برای دیگران می خواست و چنان عمل می کرد که به دیگران تعلیم می داد سخنان و مواعظ او چون از دل خارج می شد و با عمل توأم بود، لاجرم بر دل می نشست و شنونده را به عمل وا می داشت. هر کس او را با آن حال صفا و خلوص می دید، عالم بود یا جاهل، عارف بود یا عامی، بازاری بود یا اداری، فقیر بود یا غنی، وقتی سخنان سر تا پا حقیقت را از او می شنید، بی اختیار انقلابی در حال وی پدید آمد و تحت تأثیر بیانات صادقانه و نصایح مشفقانه او واقع می شد و به فکر اصلاح حال خویش می افتاد.»

در اواخر عمر شریف حاج شیخ عباس قمی، شخصی از همدان، در نجف اشرف، به حضور وی مشرف شد و پس از بهره گرفتن از وجود حاج شیخ عباس و نصایح او، در هنگام رفتن، مبلغی را به ایشان تقدیم نمود، ولی حاج شیخ عباس قمی علی رغم اصرار زیاد، پول را نپذیرفت. پس از رفتن آن شخص، فرزند حاج شیخ عباس قمی گفت: «پدر! چرا نپذیرفتی»؟ و جواب شنید: «گردنم نازک و بدنم ضعیف است، طاقت جواب خدا را در قیامت ندارم». سپس سخنان امیرالمؤمنان علی علیه السلام در شب نوزدهم رمضان را بیان نمود که آن حضرت خطاب به دخترش ام کلثوم فرمود: «دخترم! برای من در یک طبق دو خورش حاضر کردی؟... دخترم! هر کس خوراک و پوشاک او در دنیا نیکوتر باشد، معطل شدن او در روز قیامت نزد خدا بیشتر خواهد بود. دخترم! در حلال دنیا حساب است و در حرام آن عذاب.» سپس حاج شیخ عباس قمی سخت گریست و اهل خانه را موعظه کرد.

مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری وقتی که حوزه علمیه قم را تأسیس نمود و به آن رونق بخشید. برای پربار نمودن بنیه علمی و فکری طلاب، از علما و بزرگان دینی دعوت به همکاری نمود. یکی از کسانی که بیش از همه به وجود او نیاز داشت و به عنوان بازوی توانمند او محسوب می شد، حاج شیخ عباس قمی بود. شیخ آقا بزرگ تهرانی در این باره می فرماید: «هنگامی که حاج شیخ عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه، وارد قم شد و علمای قم از ایشان در خواست کردند در آن شهر اقامت کند و سروسامانی به حوزه و آن مرکز دینی بدهد. حاج شیخ عباس یکی از معاونان و یاوران او بود. با اینکه آن موقع در مشهد زندگی می کرد، سهم زیادی در این کار داشت و یکی از بزرگترین مروجان حاج شیخ عبدالکریم به شمار می رفت و با دست و زبان او را تأیید می کرد.»

همگام با زائرین حرم

یکی از مؤمنین نقل می کند: روزی در کربلا حاج شیخ عباس قمی را دیدم که در صحن مقدس حضرت امام حسین علیه السلام ایستاده بود و رفت و آمد جمعیت را به حرم مطهر نگاه می کرد. رفتم و به آن مرحوم سلام کردم و احوالشان را پرسیدم. با تأثر فرمودند: به واسطه تنگی نفس نمی توانم همراه جمعیت وارد حرم مطهر شوم. ایستاده ام، شاید خلوت شود و بتوانم به حرم بروم. گفتم: حاج شیخ، غصه نخورید. اگر شما نمی توانید با انبوه جمعیت وارد حرم شوید، این ها که به حرم می روند، هر کدام «حاج شیخ عباس قمی» را در بغل دارند». این سخن زیبا، اشاره ای بود بر عظمت کتاب گران قدر مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی که امروزه به همراه قرآن، زینت افزای مساجد و خانه های مؤمنین است. روحش شاد و راهش پررهرو باد.

حاج شیخ عباس قمی، پس از گذشت سال ها از رحلتش، هنوز هم در محافل معنوی حضور دارد و کمتر خانه ای می شود یافت که «مفاتیح الجنان» ایشان در آن خانه نباشد. کتاب ایشان درکنار هر سجاده و در هر قفسه و طاقچه ای، در کنار قرآن کریم جای دارد. این کتاب مفتاح جنت است و هر زائری که وارد یکی از زیارتگاه ها، محافل معنوی و یا مساجد می شود، این کتاب را به همراه دارد. رمز این سعادت بزرگ را باید در خلوص نویسنده آن جستجو کرد؛ چراکه مؤلف آن، گوهر گران مایه اخلاص را با ارادت خالصانه به اهل بیت علیه السلام عجین کرده است و همین اخلاص و نیت پاک اوست که اثر او را جاودانه کرده و زینت بخش مجالس و محافل معنوی و روحانی نموده است.

مرحوم آیت اللّه مرعشی نجفی، در مورد شخصیت حاج شیخ عباس قمی و کتاب مفاتیح الجنان می نویسد: علامه نقّاد، نویسنده کتاب های فراوان، عالم بلند مرتبه، راهنمای دانا در دانش حدیث، مرحوم مَبرور، حاج شیخ عباس قمی، فرزند محمدرضا قمی، از بزرگانِ اساتید ما، در فن روایت می باشد. مفاتیح او را بهترین کتابی یافتم که در باب ادعیه و زیارات و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است.

شیخ آقا بزرگ تهرانی، هم درس و هم حجره مرحوم حاج شیخ عباس قمی، در مورد شخصیت ایشان می فرماید: رابطه من با شیخ حاج عباس قمی محکم تر از دیگران بود؛ زیرا ما دو نفر اتاق در یکی از مدارس نجف با هم زندگی می کردیم. حتی دو سال بعد از فوت استادمان محدث نوری رحمه الله باهم بودیم و نزد سایر اساتید درس می خواندیم. من همان موقع به خوبی او را شناختم. انسانی کامل و دانشمندی فاضل، آراسته به اخلاقی ستودنی و صفاتی پسندیده بود. مدت ها به هم نشینی او انس گرفتم و جانم با جان او در آمیخت... او پیوسته سرگرم کار بود، عشقی شدید به نوشتن و تألیف و بحث و تحقیق داشت. هیچ چیز او را از این شوق و عشق منصرف نمی کرد و مانعی در این راه نمی شناخت.

شیخ عباس قمی غروب روز 22 ذی الحجه سال 1359 ه. ق، حالش منقلب گردید و پی در پی نام ائمه اطهار علیه السلام را بر زبان جاری می ساخت. آن شب به علت کسالت فراوان نمازهایش را نشسته خواند و نیمه شب دعوت حق را لبیک گفت و در سن شصت و پنج سالگی به لقاءاللّه پیوست. مرحوم آیت اللّه سیدابوالحسن اصفهانی بر جنازه مطهرش نماز خواند و بعد از تشییعی باشکوه، توسط بزرگان و مراجع و عموم مردم، در صحن مطهر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام ، کنار مرقد استادش محدث نوری، به خاک سپرده شد.