شیعه نیوز: «آئین کشورداری از دیدگاه امام علی (علیه السلام) » کتابی است به قلم مرحوم آیت الله محمد فاضل لنکرانی (ره) که حوزه نیوز در شماره های مختلف، مباحث خواندنی این کتاب را تقدیم نگاه شما علاقمندان خواهد کرد.
* نظام بازرسی در حکومت اسلامی و نقش رهبر در مقابل آن
در مورد کارگزاران و مأموران دولتی، نقش و وظیفه رهبر تنها به انتخاب و منصوب نمودن آنها و رسیدگی به زندگی و امور مادی و احتیاجاتشان، محدود نمی شود؛ بلکه رهبر، پس از به کار گماردن مأموران و عمّال حکومتی، وظیفه دارد که دائماً مراقب اعمال و رفتار آنان باشد.
مراقبت نسبت به طرز انجام وظیفه مأموران، نحوه برخوردشان با افراد ملت، صحت یا سقم گزارش هایی که آنان درباره پیشرفت امور و انجام وظایف خود به رهبر می دهند، میزان درستی و نادرستی شکایاتی که مردم از عمّال حکومتی دارند و برای زمامدار می فرستند و ده ها مسأله دیگر، همه و همه از جمله مواردی است که یک زمامدار شایسته نه تنها حق رسیدگی به آنها را دارد، بلکه این از وظایف بسیار مهم و سازنده اوست؛ زیرا هرگاه زمامدار مراقب اعمال و رفتار کارگزاران و مأموران دولتی نباشد، دور نیست که افرادی از آنها به سوءاستفاده از منصب و مسئولیت خود بپردازند و با ظلم و تعدّی به مردم و دستیازی به خیانت و بی عدالتی و فساد، مردم را نسبت به حکومت مأیوس و بدبین سازند و نظام جامعه را از هم بپاشند. لذا برای جلوگیری از این وضع، مراقبت و نظارت دائمی بر کارهای مأموران ضرورت دارد و برای نیل بدین منظور، برقراری یک نظام بازرسی دقیق و مطمئن که گزارش های صحیح و قابل اعتمادی درباره کارمندان به زمامدار ارائه دهند، از جمله وظایف حاکم است.
طبیعی است که این بازرسان باید از نزدیک ترین و مورداطمینان ترین افراد نسبت به رهبر و اشخاصی متّقی، مؤمن، خداترس و اهل امانت و صداقت باشند و رهبر در مورد وفاداری و راستی و درستی آنها نسبت به خود کاملاً مطمئن باشد و یقین بداند که اخبار و گزارش های آنان به دور از هر گونه دروغ و خدعه و خدشه ای خواهد بود، و جز خدمت به خدا و اسلام و حکومت اسلامی چیز دیگری را در بازرسی امور و تهیه گزارش های خود در نظر نخواهد گرفت.
نظارت پنهانی
از جمله مسائل مهم مطرح شده در ارتباط با نظام بازرسی این است که اسلام، بازرسان حکومت را به عیون یعنی چشم های حکومت تعبیر می کند؛ زیرا به راستی بازرس، چشم حکومت و حاکم است و حکومتی که نظام بازرسی صحیح و مطمئن نداشته باشد، همانند کوری است که معایب را نمی بیند و در منجلاب عیوب و مفاسد، غوطه ور می شود. از این رو علی (علیه السلام) به زمامدار اسلامی رهنمود می دهد که این چشم ها (بازرسان) را مخفیانه به نقاط مختلف کشور بفرستد زیرا مراقبت پنهانی باعث می شود که عمّار و مأموران دولتی از یک سو امانت داری و پرهیز از سوءاستفاده و خیانت را پیشه کنند، و از سوی دیگر با ملت، رفتاری نرم و عطوفت آمیز داشته باشند و در انجام امور محوّله تأخیر و تعلّل نورزند و کار مردم را با سرعت و دقت انجام دهند.
همچنین علی (علیه السلام) هشدار می دهد که بازرسان می بایست از اعتماد حاکم برخوردار باشند و گزارشاتی که می دهند برای زمامدار حجّت باشد و مورد رسیدگی قرار گیرد؛ زیرا اگر بازرسان درباره معایب و مفاسد کارمندان گزارش دهند، اما این گزارش ها زیر علامت سؤال برود و مورد توجه و رسیدگی قرار نگیرد و یا با سوءظن و تردید تلقی شود، دیگر کسی به نظام بازرسی اعتنایی نخواهد کرد و افراد نادرست بدون بیم و هراس، به فساد و خیانت ادامه خواهند داد و جامعه را به منجلاب خواهند افکند.
مجازات خائنین
علی (علیه السلام) درباره مجازات خائنان چنین رهنمود می دهد که اگر یکی از عمّال حکومت و حتی یکی از یاران و همکاران نزدیک زمامدار، دست به فساد و خیانتی زد و گزارشات بازرسان مخفی هم حاکی از تأیید این موضوع بود، همین گزارشان برای اثبات خیانت آن شخص، کافی است و باید بدون درنگ مورد رسیدگی قرار گیرد.
آن گاه علی (علیه السلام) طرز برخورد رهبر در مقابل افراد خائن را بدین گونه مشخص می سازد که: خائن را به کیفر عملش برسان! حدّ شرعی مناسب با خیانتش را ـ نه کمتر و نه بیشتر ـ بر او جاری کن! خائن را رسوا و بی آبرو کن و او را به خاک ذلت و خواری بنشان! داغ خیانت را آشکارا بر پیشانی اش بزن و قلاده ننگ و بدنامی را بر گردنش بیفکن، چندان که در میان مردم انگشت نما گردد، تا هم سرنوشت او باعث عبرت دیگران شود و هم دیگر فرصت و امکانی برای خیانت و فساد در میان مردم پیدا نکند.
بازرسان مختلف
علی (علیه السلام) ضمن سفارش به انتخاب دقیق بازرسان و اطمینان از سلامت روحی و اخلاقی آنان، باز هم زمامدار را دعوت می کند تا هر کاری را از مجاری مختلف دنبال کند؛ زیرا هر گاه یک گزارش از چند مجرا و از طریق بازرسان مختلف مورد تأیید و اتفاق نظر قرار گرفت، برای زمامدار شکّی در صحت و پذیرش آن وجود نداشته باشد.
معنای این سخن آن است که با تمام شرایطی که برای انتخاب بازرسان وجود دارد، اولاً گزارش هیچ یک به تنهایی حجت نیست. ثانیاً هرگاه در یک گزارش، اتفاق نظر نباشد، درباره آن، تحقیق و بررسی بیشتری انجام خواهد گرفت. گذشته از اینها گزارش دروغ یک بازرس نیز در حکم خیانت و سوءاستفاده مأموران دولتی است که به نوبه خود، مجازات شدید و ننگ و رسوایی در جامعه را به دنبال خواهد داشت:
ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُیُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَکَ فِی السِّرِّ لاُِمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِعْمَالِ الاَْمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِیَّةِ.
وَ تَحَفَّظْ مِنَ الاَْعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ یَدَهُ إِلَی خِیَانَة اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَیْهِ عِنْدَکَ أَخْبَارُ عُیُونِکَ اکْتَفَیْتَ بِذَلِکَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَیْهِ الْعُقُوبَةَ فِی بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِیَانَةِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ.
سپس با فرستادن مأموران مخفی راستگو و باوفا، کارهای آنان را زیر نظر بگیر! زیرا بازرسی نهانی در کارشان، آنان را به رعایت امانت و نرمی با توده مردم وادار می سازد.
با دقت بسیار، مراقب اعوان و انصار خود باش! اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و مأموران مخفی تو به طور دسته جمعی آن را تأیید کردند، باید که به آن اکتفا کنی و بدون تأخیر خیانتکار را کیفر دهی، و به مقدار خیانتی که انجام داده است، او را کیفر نما! سپس وی را در مقام خواری و مذلّت بنشان و داغ خیانت بر جبینش بنه و طوق رسوایی بر گردنش بیفکن!
