شیعه نیوز:
پرسش
در نماز می خوانیم "اهدنا الصراط المستقیم" در عین حال امام علی (علیه السلام ) که خود صراط مستقیم است و دیگران باید در این مسیر از ایشان تبعیت کنند نیز در نماز خود همین صراط مستقیم را از خدا می خواهد؛ چرا ایشان همین را از خدا می خواهند؟ یا آن چیزی که ایشان می خواهند متفاوت است؟
پاسخ اجمالی
با توجه به معنای قرآنی صراط مستقیم که همان راهى به سوى خدا است که هر راه دیگرى که خلایق به سوى خدا دارند شعبهاى از آن است، درخواست هدایت انبیا و ائمه اطهار که خود صراط مستقیم اند تحصیل حاصل نیست؛ چرا که صراط مستقیم امرى است که در تمامى راه های مختلف محفوظ است؛ لذا صحیح است که یک انسان هدایت شده، باز هم به سوى آن هدایت شود. آنان که مانند ائمه (علیه السلام ) در این راه قرار دارند از خداوند می خواهند که در این راه استقامت بورزند. در قرآن کریم هم خداوند به پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) می فرماید: «پس همانگونه که فرمان یافتهاى، در طریق مستقیم استقامت کن و همچنین کسانى که با تو بسوى خدا آمدهاند (باید استقامت کنند). این نکته را ائمه اطهار (علیه السلام ) در روایات این گونه بیان نموده اند:
«در معانى الأخبار از على (علیه السلام ) روایت شده است که درباره معنای آیه نامبرده فرمود: یعنى خدایا! توفیق خودت را که ما تا کنون به وسیله آن تو را اطاعت کردیم، درباره ما ادامه بده، تا در روزگار آیندهمان نیز هم چنان تو را اطاعت کنیم».
بنابراین درست است که امام علی (علیه السلام ) خود صراط مستقیم است و کاملا در این راه قرار دارد، اما وقتی دعا می کند که به این راه هدایت شود، معنایش این است که توفیق الاهی در اطاعت همواره و بی دریغ یارش باشد، و در پیمودن این صراط استقامت داشته باشد.
پاسخ تفصیلی
معنای صراط المستقیم
برای روشن شدن پاسخ لازم است ابتدا معنای صراط مستقیم و هدایت کاملا تبیین شود، "صراط" در لغت به معناى بزرگراه وسیع و روشن است. برخى از علماى علم لغت ریشه و اصل واژه "صراط" را "سراط" مىدانند که به معناى بلعیدن است و چون جاده باز و عمومى با فراخى و وضوحى که دارد، گویا سالک را در کام خود مىکشد و او را به پیش مىبرد، به آن "صراط" گفته مىشود. ولى برخى از پژوهشگران لغات قرآنى این رأى را ناصواب دانسته، صراط را واژهاى مستقل و غیر مبدّل مىدانند.
واژه "مستقیم" از ماده "ق.و.م" است و بر طلب قیام دلالت مىکند. استقامت، طلب قیام از شىء است و طلب قیام، کنایه از ظهور و حصول آثار و منافع هر چیز است و چون آثار و منافع راه در مستوى بودن، نداشتن اعوجاج و گمراه نکردن سالک است، چنین حالتى را قیام آن مىدانند.
پس راه مستقیم راهى است که نداشتن اعوجاج از آن مطلوب باشد. [1]
در آموزه های قرآنی، صراط مستقیم اصطلاحی خاص با معنا و مفهومی ویژه است. مفسران قرآن در تفسیر "صراط مستقیم" از دو شیوه نظری و مصداقی بهره جسته اند؛ منظور از شیوه نظری ویژگی هایی است که خداوند در قرآن برای صراط مستقیم بیان کرده است. و مقصود از روش مصداقی مصادیق و کسانی هستند که با پیمودن راه راست و دارا بودن ویژگی های ذکر شده در قرآن الگو و نمونه بارز صراط مستقیم شدند. [2]
برای مشخص شدن معنای قرآنی صراط مستقیم باید به چند مقدمه توجه داشت. [3]
و درباره عموم موجودات فرموده: "وَ إِلَیهِ الْمَصِیرُ"؛ [5] بازگشت به سوى او است. آیاتى دیگر نیز هست که به وضوح دلالت دارند بر این که تمامى موجودات راهى براى خود دارند، و همه راه هاشان به سوى او منتهى می شود.
با این مقدمات معلوم می شود که «صراط مستقیم راهى است به سوى خدا، که هر راه دیگرى که خلایق به سوى خدا دارند، شعبهاى از آن است، و هر طریقى که آدمى را به سوى خدا راهنمایى مىکند، بهرهاى از صراط مستقیم را دارا است. و اما خود صراط مستقیم بدون هیچ قید و شرطى رهرو خود را به سوى خدا هدایت مىکند، و مىرساند، و به همین جهت خداى تعالى نام آن را صراط مستقیم نهاد؛ چون کلمه صراط به معناى راه روشن است؛ زیرا از ماده (س ر ط) گرفته شده که به معناى بلعیدن است، و راه روشن کأنّه رهرو خود را بلعیده، و در مجراى گلوى خویش فرو برده، که دیگر نمىتواند این سو و آن سو منحرف شود، و نیز نمىگذارد که از شکمش بیرون شود». [7]
با این توضیحات معنای هدایت در "اهدنا الصراط المسقیم" عبارت است از «دلالت و نشان دادن هدف، به وسیله نشان دادن راه، و این خود یک نحو رساندن به هدف است، و کار خدا است». [8]
معصومین و در خواست هدایت از خدا
اکنون پس از ذکر این مقدمات نقطه اصلی پاسخ این گونه است که درخواست هدایت انبیا و ائمه اطهار که خود صراط مستقیم اند، تحصیل حاصل نیست؛ چراکه انسان هایی مانند ائمه اطهار (علیه السلام ) که در صراط مستقیم قرار دارند برای استقامت در این صراط بی نیاز از مدد الاهی نیستند. بنابراین هموراه، استقامت داشتن در این راه و منحرف نشدن از آن را از خداوند می خواهند؛ چرا که صراط مستقیم نهایت هدایت و طی طریق به سوی حق است و در قرآن می فرماید: «همانا پروردگار من بر صراط مستقیم است». در آیات بعدی همان سوره نیز خدا به پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) می فرماید: «پس همانگونه که فرمان یافتهاى، استقامت کن و همچنین کسانى که با تو به سوى خدا آمدهاند (باید استقامت کنند)! و طغیان نکنید، که خداوند آنچه را انجام مىدهید مىبیند». [9]
این نکته را ائمه (علیه السلام ) در روایات این گونه بیان نموده اند: «در معانى الأخبار از على (علیه السلام ) روایت شده است، که در باره معنای آیه نامبرده فرمود: یعنى خدایا! توفیق خودت را که ما تا کنون به وسیله آن تو را اطاعت کردیم، در باره ما ادامه بده، تا در روزگار آیندهمان نیز هم چنان تو را اطاعت کنیم». [10]
بنابراین درست است که امام علی (علیه السلام ) خود صراط مستقیم است و کاملا در این راه قرار دارد، اما وقتی دعا می کند که به این راه هدایت شود، معنایش این است که توفیق الاهی در اطاعت همواره و بی دریغ یارش باشد، و در باقی ماندن بر این راه استقامت داشته باشد.
[1] راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، واژه صراط؛ جوادى آملى، عبداللَّه، تفسیر تسنیم، ج 1، ص 457 – 458، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ 3، 1381.
[2] بر گرفته از سوال 3223 (سایت: 3489) .
[3] ر. ک: موسوى همدانى، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، ج 1، ص 45 إلی 62، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، قم، 1374، ش.
[4] انشقاق، 6.
[5] تغابن، 3 .
[6] مجادله، 11.
[7] ترجمه تفسیر المیزان، ج 1، ص 52-53.
[8] ترجمه تفسیر المیزان، ج 1، ص 56.
[9] هود، 112.
[10] شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص 33، جامعه مدرسین، قم، 1361، ش.
آیات مرتبط
سوره الحمد (6) : اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ
T
