این‌که در روایات آمده، آسمان و زمین بر شهادت امام حسین( علیه السلام ) و حضرت یحیی( علیه السلام ) گریستند، به چه معنا است؟

شیعه نیوز:
پرسش
در سوره دخان می‌خوانیم: از روزی که دنیا خلق شده است آسمان برای دو نفر گریسته؛ یکی شهادت امام حسین( علیه السلام ) و دیگری کشته شدن حضرت یحیی پسر زکریای پیامبر. می‌خواستم بدانم چرا آسمان برای این دو نفر گریسته و فرد دیگری نیست، مخصوصاً چرا برای حضرت یحیی؟ مگر برای ایشان چه اتفاقی افتاد؟
پاسخ اجمالی
موضوع گریه کردن آسمان و زمین بر امام حسین( علیه السلام ) و حضرت یحیی( علیه السلام )، در قرآن نیامده، بلکه در روایاتی که تواتر معنایی دارند ذکر شده است.
در مورد چگونگی گریه کردن آسمان و زمین بر امام حسین( علیه السلام ) و حضرت یحیی( علیه السلام ) نیز این احتمال وجود دارد؛ آنها انسان‌های بسیار بزرگی بوده‌اند و در راه خدا بسیار مظلومانه شهید شده‌اند و این شهادت بسیار بزرگ و با اهمیت بوده است. به بیان دیگر امام حسین( علیه السلام ) و یحیی بن زکریا به صورت بسیار مظلومانه‌ای و در راستای اهداف الهی، جان خود را فدا کردند. شهادت آنها به قدری تأثر بر انگیز بود که هیچ حُزنی به اندازه حزن و عزاداری بر آنها، دارای اهمیت نبوده است. حال این‌که آسمان و زمین بر آنها گریه کرده‌اند و تنها برای این دو چنین حالتی رخ داده، بیان اوج غم و اندوهی است که در مورد هیچ فرد دیگری از انسان‌ها سابقه‌ای نداشته است. البته در مورد چگونگی گریه آسمان و زمین، موارد دیگری ذکر شده که در پاسخ تفصیلی بیان شده است.

پاسخ تفصیلی
موضوع گریه کردن آسمان و زمین بر امام حسین و حضرت یحیی( علیه السلام )، در قرآن نیامده، بلکه در روایاتی که تواتر معنایی دارند، ذکر شده است. البته می‌توان برای این روایات تأویلات و حمل‌هایی قائل شد که خواهد آمد. این روایات عموماً ذیل آیه «فَما بَکَتْ‏ عَلَیْهِمُ‏ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ‏ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ»[1] نقل شده‌اند. این آیه پس از داستان غرق شدن فرعونیان آمده و بیان می‌کند که با مرگ آنان آسمان و زمین بر ایشان گریه نکردند. این آیه در واقع برای توبیخ و تحقیر فرعونیان است.
در ذیل این آیه شریفه، روایاتی وجود دارند که بر گریه آسمان و زمین برای امام حسین( علیه السلام ) و یحیی بن زکریا( علیه السلام ) دلالت می‌کنند، این روایات با اختلافی که در نقل و الفاظ آنها وجود دارد، به لحاظ معنایی متواتر هستند. در این‌جا ذکر این نکته لازم است؛ حضرت یحیی( علیه السلام ) از جمله پیامبرانی است که به صورت بسیار فجیعی به شهادت رسیده است و حتی در برخی منابع نقل شده است که امام حسین( علیه السلام ) در بسیاری از مکان‌ها به یاد شهادت مظلومانه ایشان می‌افتادند.[2] در داستان شهادت یحیی( علیه السلام ) گفتارهایی در اسلام و مسیحیت نقل شده است که در این مختصر نیازی به بیان آنها نیست.
اما برخی از روایات ناظر بر گریه آسمان و زمین بر امام حسین( علیه السلام ) و یحیی بن زکریا از این قرار است:
شخصی (از مخالفان و دشمنان)، از کنار امام علی( علیه السلام ) عبور می‌کرد؛ ایشان را مخاطب قرار داده و این آیه قرآن را خواند: «فَما بَکَتْ‏ عَلَیْهِمُ‏ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ‏ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ‏» (بیان این آیه در این موقعیت برای اهانت به آن امام گفته شده بود) در همین هنگام امام حسین( علیه السلام ) از آن‌جا عبور می‌کرد که حضرت علی( علیه السلام ) به ایشان اشاره کرد و فرمود: «اما این شخص همان است که آسمان و زمین بر او گریه خواهند کرد». و سپس ادامه دادند: «آسمان و زمین بر هیچ‌کس گریه نکرد، مگر برای دو شخص یکی یحیی بن زکریا و دیگری فرزندم حسین( علیه السلام )».[3]
امام باقر( علیه السلام ) در مورد آیه: «فَما بَکَتْ‏ عَلَیْهِمُ‏ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ‏» فرمودند: «آسمان و زمین تا قبل از مرگ یحیی بن زکریا بر کسی گریه نکرد تا این‌که حسین( علیه السلام ) کشته شد و بر او نیز گریه کرد».[4]
روایات دیگری نیز در این محتوا نقل شده است که منابع شیعه[5] و اهل سنت[6] آنها را بیان کرده‌‌اند.
البته در برخی از منابع اهل سنت و شیعه، روایاتی وجود دارد که در آن بیان شده آسمان و زمین بر افرادی غیر از یحیی( علیه السلام ) و امام حسین( علیه السلام ) نیز گریه می‌کند:
«همانا شخص عالِم، زمانی که فوت کند، آسمان و زمین چهل روز برای آن گریه می‌کنند».[7] شبیه همین روایت در مورد مؤمن نیز ذکر شده که البته در آن تنها گریه زمین ذکر شده است.[8] در روایت دیگری به نقل از پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) این‌گونه آمده است: «هیچ مؤمنی نیست مگر این‌که برای او دو دروازه [در آسمان] وجود دارد؛ از یکی عمل او به بالا می‌رود و از دیگری رزق و روزی او پایین می‌آید؛ زمانی که مؤمن می‌میرد این دو برای او گریه می‌کنند».[9]
اما این روایات با انحصار گریه برای حضرت یحیی و امام حسین( علیه السلام ) -که در روایات دیگر ذکر شده است- منافات ندارد؛ زیرا می‌توان گریه آسمان و زمین در مورد شهادت امام حسین( علیه السلام ) و یحیى بن زکریا را دارای جنبه عمومى دانست که در تمام آسمان‌ها صورت می‌گیرد، و آنچه در روایت اخیر و در مورد مؤمنان و علما ذکر شده را دارای جنبه موضعى دانست؛[10] بدین صورت ‌که تنها همان دو موضع مذکور در روایت (دروازه‌ای که اعمال شخص از آن بالا می‌رود و دروازه‌ای که رزق او از آن پایین می‌آید) برای او گریه می‌کنند. این تنافی ظاهری و نوع جمع آنها در برخی از روایات اهل سنت از برخی صحابه چنین نقل شده است:
«از زمانی که دنیا به وجود آمد، آسمان بر کسی گریه نکرد مگر بر دو شخص. شخصی به صحابی پیامبر گفت:‌ مگر این‌گونه نیست که آسمان و زمین بر مؤمن [فوت شده] گریه می‌کند؟ صحابی گفت: همان مقام متعلق به مؤمن بر او گریه می‌کند؛ آنجا که عمل او بالا می‌رود [اما گریه بر آن دو این‌گونه نبوده و تنها منحصر به موضع خاصی نیست]». [11]
اما بحث مهم در این‌جا این است که این گریه آسمان و زمین به چه معنا است؟ در ذیل برخی از معانی گفته شده توسط روایات و اندیشمندان دینی را بررسی می‌کنیم:
1. در برخی از روایات گریه کردن آسمان را به سُرخ شدن آن در زمان طلوع و غروب خورشید معنا کرده‌اند؛ امام صادق( علیه السلام ) می‌فرماید: «آسمان بر یحیی بن زکریا و حسین بن علی( علیه السلام ) چهل روز گریه کرد و تنها بر این دو گریه کرده است». راوی پرسید: گریه آسمان چگونه بوده است؟ امام( علیه السلام ) فرمود: «آفتاب طلوع می‌کرد در حالی که سُرخ بود و غروب می‌کرد در حالی که سرخ بود». [12]
به نظر می‌رسد جدای بحث از سند، محتوای این روایت باید قابل دقت باشد؛ به این‌که سرخی آسمان امروزه نیز وجود دارد و خورشید همیشه در زمان طلوع و غروب سُرخ بوده است. شهرت این سرخی به حدی است که ملاک برخی احکام شرعی مانند وقت نماز قرار گرفته و در کتاب‌های فقهی از آن بحث شده است.[13] بنابر این محتوای روایت به این خواهد بود که آسمان و خورشید بیش از حد معمول رنگ خون گرفته بود و سرخی آن بیش از روزهای عادی بوده است.
2. در این روایات، اهالی آسمان و زمین مورد نظر می‌باشد؛ به بیان دیگر، وقتی گفته می‌شود آسمان و زمین بر او گریه کرده‌‌اند، منظور اهالی آسمان و زمین است و این در ادبیات عرب و حتی قرآن وجود دارد که چنین قصدی از کلام‌های مشابه شده باشد. به نظر این توجیه نیز چندان قابل قبول نیست؛‌ زیرا قطعاً ملائکه آسمان و زمین بر پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم )، علی( علیه السلام )، فاطمه(سلام الله علیها) و حسن( علیه السلام ) عزادار بوده‌اند و بر اینان گریسته‌اند؛ البته قطعی است که مظلومیت آنان مانند مظلومیت امام حسین( علیه السلام ) نبوده است اما تأثر ملائکه آسمان و زمین بر آنان امری طبیعی
3. امام سجاد( علیه السلام ) فرمود: «از زمانى که آسمان تعبیه شده و وضع گردیده تا به حال بر احدى نگریسته مگر بر یحیى بن زکریا و حسین بن على( علیه السلام )». پرسیدند: گریه آسمان چه بوده؟ آن‌حضرت فرمود: «وقتى لباسى را در مقابل آن قرار مى‏دادى روى آن اثرى شبیه به خون کک (حشره‌ای بسیار کوچک) واقع مى‏گشت».[14]
4. برخی از علما گریه نکردن آسمان و زمین در آیه «فَما بَکَتْ‏ عَلَیْهِمُ‏ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ‏» را برای بیان مبالغه در بی‌ارزش بودن و کوچکی فرعونیان دانسته‌اند؛[15] به بیان دیگر خداوند با این بیان، نشان می‌دهد که آنها چقدر در عالم امکان کوچک بوده‌اند و با مرگ آنها هیچ تغییری به وجود نیامده است.
حال به نظر می‌توان همین معنا و بیان را در وجه مثبت این توصیف به کار برد. امام حسین( علیه السلام ) و یحیی بن زکریا به صورت بسیار مظلومانه‌ای و در راستای اهداف الهی، جان خود را فدا کردند. شهادت آنها به قدری تأثر بر انگیز بوده که هیچ حُزنی به اندازه حزن و عزاداری بر آنها، دارای اهمیت نبوده است. حال بیان بر این‌که آسمان و زمین بر آنها گریه کرده‌اند و تنها نیز بر این دو چنین حالتی رخ داده، بیان در اوج غم و اندوه در مورد اینان است که در مورد هیچ کس از انسان‌ها چنین سابقه‌ای نداشته است.
این نوع بیان و مبالغه، در میان اعراب نیز سابقه دارد که امور بسیار مهم را با انتساب به اجرام آسمانی بیان داشته‌اند.

[1]. دخان، 29: «پس نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین و [هنگام نزول عذاب هم‏] مهلت نیافتند».
[2]. شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 132، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج 1، ص 429، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ سوم، 1390ق.
[3]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج 2، ص 291، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، 1404ق.
[4]. «لم تبک السماء على أحد قبل قتل یحیى بن زکریا حتى قتل الحسین ع فبکت علیه‏»؛ قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، قصص الأنبیاء( علیه السلام )، محقق، مصحح، عرفانیان یزدی، غلامرضا، ص 221،‌ مرکز پژوهش‌های اسلامی، مشهد، چاپ اول، 1409ق.
[5]. ر.ک: ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق، مصحح، امینی، عبد الحسین، ص 88، دار المرتضویة، نجف اشرف، چاپ اول، 1356ش.
[6]. ر.ک: سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 6، ص 31، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، 1404ق.
[7]. الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 6، ص 30.
[8]. ر.ک: آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیة، علی عبدالباری، ج 13، ص 123، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1415ق.
[9]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 9، ص 98، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
[10]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 21، ص 180، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[11]. الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‏6، ص 31.
[12]. «الصَّادِقِ( علیه السلام ) قَالَ‏ بَکَتِ السَّمَاءُ عَلَى یَحْیَى بْنِ زَکَرِیَّا وَ عَلَى الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع أَرْبَعِینَ صَبَاحاً وَ لَمْ تَبْکِ إِلَّا عَلَیْهِمَا قُلْتُ فَمَا بُکَاؤُهَا قَالَ کَانَتِ الشَّمْسُ تَطْلُعُ حَمْرَاءَ وَ تَغِیبُ حَمْرَاء»؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب( علیه السلام )، ج 4، ص 54، علامه، قم، چاپ اول، 1379ق.
[13]. برای نمونه ر.ک: علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، ج 2، ص 57، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413ق؛ میرزای قمّی، ابو القاسم بن محمد حسن، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، محقق، مصحح، رضوی‌، مرتضی، ج 1، ص 124، مؤسسه کیهان، تهران، چاپ اول، 1413ق.
[14]. کامل الزیارات، النص، ص: 91
[15]. علم الهدی، علی بن حسین، أمالی المرتضی (غرر الفوائد و درر القلائد)، محقق، مصحح، ابراهیم، محمد ابوالفضل، ج 1، ص 50، دار الفکر العربی، قاهره، چاپ اول، 1998م؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 18، ص 141، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
آیات مرتبط

سوره الدخان (29) : فَمَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمَاءُ وَالْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنْظَرِينَ

T