به گزارش «شیعه نیوز»، تعداد آثار تاریخی اصیل در شهر اوش واقع در جنوب قرقیزستان زیاد است. پس از کمپین دین‌زدایی عمومی در سال‌های ۱۹۶۰ میلادی کمتر آثاری در این شهر حفظ شده است. مسجد جامع عبدالله خان دوم که در نیمه دوم قرن ۱۶ میلادی در دامنه شمال شرقی کوه سلیمان ساخته شد، یکی از این آثار است.
بخش پژوهش‌های رایزنی فرهنگی ایران در قرقیزستان در گزارشی با بیان مطلب فوق آورده است: دو نوع از این آثار معماری در دره «فَرغانه» سالم مانده است. یکی از آنها مسجد جامع اوش و دیگری مدرسه دینی در روستای ناوگیلم در شهرستان اسفره تاجیکستان است.
فَرغانه دره‌ای در آسیای میانه است که امروزه به سه بخش در کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان تقسیم شده است.
مسجد عبدالله خان دوم را در منطقه جنوب قرقیزستان رباط می‌نامند. در سده میانی در حواشی خانات بخارا این گونه مساجد نقش دژ و کاروانسرا را ایفا می‌کردند. همچنین در آسیای مرکزی به حواشی شهرهای دوره سده میانی که معمولا متشکل از دژ، شهرستان و رباط بودند، «رباط» می‌گفتند.
عبدالله دوم کیست؟
عبدالله دوم (۱۵۹۸-۱۵۳۴) یکی از اعضای برجسته سلسله شیبانی بوده است و این سلسله در طول صدها سال بر خانات بخارا حکمرانی می‌کردند. عبدالله دوم در شهر «آفرین کند» واقع در استان سمرقند در خانواده اسکندر شیبانی به دنیا آمده بود.
در سال ۱۵۸۳ پس از وفات پدرش حاکم خانات بخارا شد. وی در سال‌های اول حکومتش لشکرکشی‌های زیادی داشته است و از سال‌های ۱۵۸۴ تا ۱۵۸۸میلادی بر سرزمین‌های وسیعی از جمله بدخشان، راسان، کاشغر، ترکستان و خانات بخارا غلبه کرد.
عبدالله خان دوم توجه ویژه‌ای به ساخت مدارس دینی، مساجد، کاروانسراها، آب انبارها و پل‌ها داشت. در زمان حکومت وی مجموعه زیبای معماری «خوش» متشکل از دو مدرسه در شهر بخارا ساخته شد. ساختمان اول به نام مادرِ عبدالله خان «مادری» و ساختمان دوم هم به نام خودش نامگذاری شده بود.
مسجد جامع عبدالله خان دوم در محله قدیمی شهر اوش در نزدیکی کتابخانه «تقتوقول» واقع شده است. باستان‌شناسان معتقدند که این مسجد در محل مسجد جوزا (قرن ۱۵ م.) ساخته شده که در کتاب تاریخی معروف بابِرنامه (خاطرات و نظرات ظهیرالدین بابر) به آن اشاره شده است.
هفت خروجی مسجد
نمای اصلی این مسجد معطوف به شرق است. مسجد به شکل مستعطیل در ابعاد ۱۶ در ۲۷ متر احداث شده و ارتفاع سالن اصلی آن ۱۲ متر است. این مسجد هفت خروجی داشت که پنج خروجی در ضلع شرقی و دو خروجی در ضلع غربی آن مستقیم به دامنه کوه سلیمان می‌رسید. برای ساخت این مسجد آجر مخصوص با ترکیبی از گچ استفاده شده است.
ولادیمیر نوسف معمار شناخته شده قرقیزستان معتقد بود که این مسجد به سبک خاص فرغانه احداث شده است. در سال های اولیه حکومت شوروی این مسجد هنوز فعالیت داشت؛ اما در سال ۱۹۳۰ تبدیل به خوابگاه کارگری شده بود. در سال‌های جنگ جهانی دوم از این مسجد به عنوان کارگاه تولید پشم استفاده می‌شد.
اما در دوره حساس در سال‌های ۱۹۴۴ و ۱۹۴۳ حکومت شوروی تصمیم گرفت این مسجد را موقتا به روحانیت مسلمان و مسیحی واگذار کند. سپس در سال ۱۹۶۳ طی کمپین ضد دینی دولت شوروی این مسجد را دوباره از مؤمنان گرفتند و تبدیل به موزه کردند.
در سال ۱۹۹۰ بخش دیگری از ساختمان امروزی را به آن اضافه و در آن موزه تاریخ و منطقه شناسی اوش تأسیس کردند. آن را دوباره به مؤمنان بازگرداندند و اکنون این مسجد از مساجد فعال در شهر اوش است.
