" إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً "
جز این نیست که خدا میخواهد آلودگی را از ما اهل بیت بزداید و شما را کاملا پاکیزه گرداند .
( سوره احزاب / 33 )
امامیه همگی بر این اتفاق دارند که " اهل البیت " که بر اساس آیه تطهیر خداوند هرگونه پلیدی را از آنان برده است پنج تن آل عبا هستند که عبارتند از : رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، پسر عموی او علی مرتضی علیه السلام که به منزله روح و جان اوست ، و دختر گرامیش که شادی قلب او و میوه دل اوست و دو نواده شهید او که دو گل خوشبوی او از دنیا بودند .
تحقیق در مفردات آیه :
" إنما " : گفته اند این کلمه برای انحصار است . شیخ طائفه شیعه ابو جعفر محمد بن حسن طوسی می گوید : لفظ " إنما " مانند " لیس " به کار می رود ، و خلاصه کلام این می شود که : خداوند اراده نکرده است بردن هرگونه پلیدی را در این حد از کسی مگر از اهل بیت . ( خداوند فقط اهل بیت را در تا این حد پاک نموده است ) [1]
" رجس " : راغب در مفردات گوید : " رجس چیز ناپاک و نجس است . رجس بر چهار وجه آمده است : یا منفور طبع است یا منفور عقل و یا منفور شرع و یا از همه این جهات مانند مردار ، زیرا مردار از نظر طبع و عقل و شرع منفور است و رجس شرعی مانند قمار و شراب . و کافران را رجس قرار داده از آن رو که شرک از نظر عقل زشت ترین چیزهاست . "
ابن منظور در لسان العرب رجس را به این معانی آورده است : هر کار منفور ، چیز نجس ، گناه ، اضطراب و لرزه ، وسوسه شیطان ، شک و کیفر .
رجسی که در این آیه است و با الف و لام معرفه شده است گرچه ذاتا افاده عموم نمی کند ، زیرا در سیاق اثبات به کار رفته ( نه سیاق نفی ) اما از آن رو افاده عموم می کند که مفعول إذهاب قرار گرفته است ، زیرا اذهاب در معنای سلب و نفی رجس است ؛ و سلب مطلق آن مصداق نمی یابد مگر با انتفاء هر فردی از رجس ، به ویژه که در این آیه به ضمیمه ویطهرکم تطهیرا آمده است ، زیرا معلوم است که تطهیر به بردن بخشی از پلیدیها حاصل نمی شود .
روایات عامه
1 - سیوطی در تفسیرش آورده است که :
قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم : نَزَلت هذه الآية في خَمسَةٍ فِيَّ و في عليٍّ و فاطمة و حَسَن و حُسين " إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " . [2]
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود : این آیه در شأن پنج نفر نازل شده درباره من و علی و فاطمه و حسن و حسین
" إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " .
2 - حاكم أبو عبد اللّه النيشابوري سنی مذهب در " المستدرك " از " واثلة بن الاصقع " آورده است که :
أتيت عليّا فلم أجده، فقالت لي فاطمة : انطلق إلى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم يدعوه ، فجاء مع رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم ، فدخلا و دخلت معهما ..
فدعا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم الحسن و الحسين ، فأقعد كلّ واحد منهما على فخذيه ، و أدنى فاطمة من حجره و زوجها ، ثمّ لفّ عليهم ثوبا ، و قال :
" إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " .
ثمّ قال: هؤلاء أهل بيتي ، اللّهمّ أهل بيتي أحقّ . [3]
آمدم تا على را ببينم ، او را نيافتم ، فاطمه گفت: نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برو، آن حضرت او را صدا كرد. پس از اين گفتگو على علیه السلام همراه پيامبر آمدند و داخل شدند من هم همراهشان به خانه رفتم . پيامبر صلی الله علیه و آله و سلم حسن و حسين را صدا كرد و هر كدام را روى پايش نشاند و فاطمه و همسرش ، على را نزديك خود آورد و پارچهاى روى آنان افكند و فرمود :
" إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " .
سپس فرمود : اينها اهل بيت من هستند ، خدايا اهل بيت من سزاوارترند .
سپس حاکم می گوید که این حدیث به شرط شیخین صحیح است.
3 - حافظ أبو عيسى الترمذي در " صحيح " خود آورده است که :
عن عمر بن أبي سلمة : نزلت هذه الآية على النبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلم :
" إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " .
في بيت أمّ سلمة، فدعا النبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلم فاطمة و حسنا و حسينا فجلّلهم بكساء ، و عليّ خلف ظهره ، فجلّله بكساء ، ثمّ قال : اللّهمّ هؤلاء أهل بيتي فأذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهيرا .
قالت أمّ سلمة: و أنا معهم يا نبيّ اللّه ؟
قال : أنت على مكانك ، و أنت إلى خير " [4]
از عمر بن ابی سلمه فرزند همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که گفت آیه در خانه ام سلمه نازل شد ، رسول الله صلی الله علیه و آله علی ، فاطمه ، حسن و حسین علیهم السلام را دعوت کرد و همه را زیر کساء قرار داد و گفت : بار الها اینان اهل بیت منند پلیدی را از ایشان ببر و پاکشان کن . ام سلمه گفت : ای پیغمبر خدا آیا من نیز با ایشان هستم ؟ تو جای خود داری و عاقبتت به خیر است .
روایات از منابع عامه از طرق مختلف بسیار نقل شده است که برای آگاهی از آن ها می توانید به کتاب شریف احقاق الحق ، جلد 9 مراجعه کنید .
سوال : آیا منظور از اهل بیت در این آیه همسران پیغمبر صلی الله علیه و آله نیست ؟
پاسخ این سوال را از کتاب دلائل الصدق می آوریم :
اين سخن فضل [ فضل بن روزبهان از علمای اهل سنت است که در کتابش این مطلب را بیان کرده است . ] كه " اكثر مفسران برآنند كه آيه تطهير در مورد همسران پيامبر است " سخن نادرستى است . زيرا ابن حجر [ ابن حجر یکی از علمای بزرگ اهل سنت است که مقام علمی بالاتری دارد ] كه از فضل مطلع تر است در كتاب الصواعق المحرقه در ذيل آيه مذكور وقتى فضايل اهل بيت را برمىشمارد ، چنين مىگويد :
" بيشتر مفسران بر اين عقيدهاند كه آيه مذكور درباره على ، فاطمه، حسن و حسين نازل شد . "
بلكه حقيقت اين است كه تعداد مفسرانى كه اين آيه را صرفا در مورد همسران پيامبر دانستهاند نسبت به ديگر مفسران بسيار اندك است .
و ما معتقديم كه خود پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم نيز جزء كسانى است كه آيه درباره آنان نازل شده است. به هر حال ، اگر اين مفسران ، اكثريت را نيز تشكيل مىدادند باز هم نظر آنان قابل اعتماد نبود ؛ زيرا نمىتوان پذيرفت مراد از اين آيه همسران پيامبر باشد . اگر چه به صورت منضمّ فرض شوند ؛ زيرا همسران پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم مطهر از رجس نبودند - اگر چه رجس را به معناى شرك و گناهان كبيره بگيريم - زيرا بعضى از آنان در ابتدا مشرك بوده و از برخى مانند عايشه گناه كبيره سر زده است . چرا كه او عليه امام زمان خود ؛ يعنى على علیه السلام كه پيامبر در مورد او فرمود : " جنگ با تو ، جنگ با من است . " شورش كرد و هزاران تن را به كام مرگ فرستاد و با امر صريح خداوند در قرآن ، مبنى بر ماندن در خانه مخالفت نمود .
كما اينكه با يكى ديگر از همسران پيامبر [ حفصه دختر عمر ] عليه رسول خدا توطئه كردند و به او دروغ گفتند . و به دنبال آن خداى متعال در قرآن ، مكر و عمل آنان را فاش ساخت و براى آنان ، مثال زنان نوح و لوط را بيان فرمود .
بعلاوه ، اختصاص دادن آيه به همسران پيامبر صلی الله علیه و آله و سلم با اخبار متواترى كه بسيارى از آنها از نظر اهل سنّت صحيح است مخالفت دارد . اخبار صحيحى كه بر نزول آيه تطهير در خصوص اميرالمؤمنين ، فاطمه و دو فرزندشان دلالت مىكند و برخى از همين اخبار تصريح مىكند كه همسران پيامبر مشمول حكم اين آيه نيستند . [5]
مولف کتاب دلائل الصدق در ادامه روایات ذیل این آیه را از منابع اهل سنت آورده است .
گذشته از این بحث ، قوی ترین دلیل بر آنکه مراد از اهل بیت خمسه طیبه و سایر امامان معصوم علیهم السلام هستند کاری است که رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از نزول آیه
" وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها " [6]
انجام می داد ، زیرا آن حضرت پس از نزول این آیه بر خانه امیرالمومنین و فاطمه علیهما السلام می گذشت و می فرمود : نماز ! خدا شما را رحمت کند، " إِنَّما يُريدُ اللَّهُ ... "
روایات عامه در این باب :
1 - سیوطی در تفسیرش آورده است که :
عن أبى سعيد الخدري قال لما نزلت وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ كان النبي صلی الله علیه و آله يجئ إلى باب علي صلاة الغداة ثمانية أشهر يقول الصلاة رحمكم الله
" إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرا." [7]
ابو سعید خُدری گوید : چون آیه وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ نازل شد ، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مدت هشت ماه هنگام نماز صبح به در خانه علی می آمد و می گفت : نماز ! خدایتان رحمت کند ، إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ...
2- در مسند احمد بن حنبل هم آمده است که :
عن أنس بن مالك إنّ النبيّ صلی الله علیه و آله و سلم يمرّ ببيت فاطمة ستّة أشهر إذا خرج إلى الفجر فيقول : الصّلاة يا أهل البيت إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً . [8]
از انس بن مالک روایت کرده که گفت : بعد از آنکه آیه نازل شد پیامبر صلی الله علیه و آله مدت شش ماه هر روز هنگام نماز صبح به در خانه فاطمه می آمد و می گفت : نماز ! ای اهل بیت ، إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ...
3- قرطبی می گوید :
وكان عليه السلام بعد نزول هذه الآية يذهب كل صباح إلى بيت فاطمة و على رضوان الله عليهما فيقول " الصلاة " . [9]
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از نزول این آیه [ وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ ] هر صبحگاهی به در خانه فاطمه و علی علیهما السلام می رفت و می گفت : " نماز " .
احتجاجات
در نهایت به سه نمونه از احتجاجاتی که بدین آیه شده است اشاره می کنیم که خود از بهترین دلائل برای اثبات شأن نزول آیه است :
1- احتجاج امام حسن علیه السلام ؛
هیثمی از علمای اهل سنت در کتابش آورده است :
إن الحسن بن على عليهما السلام حين قتل على عليه السلام استخلف، فبينا هو يصلى بالناس إذ وثب اليه رجل فطعنه بخنجر فى وركه فتمرض منها أشهرا ثم قام فخطب على المنبر فقال: يا أهل العراق اتقوا اللّه فينا فانا أمراؤكم و ضيفانكم، و نحن أهل البيت الذين قال اللّه عز و جل :
" إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً "
فما زال يومئذ يتكلم حتى ما ترى فى المسجد إلا باكيا .
(قال) رواه الطبرانى و رجاله ثقات . [10]
پس از آنكه حضرت على عليه السّلام شهيد شد و امام حسن مجتبى عليه السّلام جانشين آن حضرت گرديد. همان زمان كه با مردم به اقامه جماعت پرداخته بود، مردى از پشت خنجرى به پاى مبارك حضرت زد كه در اثر آن خنجر مدت يكماه، حضرت مجتبى عليه السّلام بيمار شد. پس از بهبودى بر منبر رفت و به ايراد خطابه پرداخت و خطاب به عراقىها، فرمود: اى عراقىها! از خدا بهراسيد و موقعيت ما را در پيشگاه او محفوظ بداريد و بدانيد كه ما اميران شمائيم و ميهمان الهى هستيم كه بايد از هر جهت، مقام ضيافت ما را رعايت كنيد؛ ما اهل بيتى هستيم كه حق تعالى درباره ما، فرموده است :
" إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " .
سخنان امام حسن مجتبى عليه السّلام در مردم آنچنان تأثير كرد كه در مسجد كسى نبود مگر اينكه گريست!
" هيثمى " گفت : اين حديث را " طبرانى " نقل كرده است و رجال آن همگى از ثقات رجال حديث هستند.
2- احتجاج سعد بن أبی وقاص در مقابل معاویه :
قال: أمر معاوية سعدا فقال : ما يمنعك أن تسب أبا تراب؟
فقال: أنا ذكرت ثلاثا قالهن رسول اللّه صلى اللّه عليه ( و آله ) و سلم فلن أسبه لئن يكون لى واحدة منها أحب إلي من حمر النعم، سمعت رسول اللّه صلى اللّه عليه (و آله) و سلم يقول له ...
و لما نزلت
" إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " .
دعا رسول اللّه صلى اللّه عليه (و آله) و سلم عليا و فاطمة و حسنا و حسينا فقال : اللهم هؤلاء أهل بيتى . [11]
در يكى از روزها ، " معاوية " به " سعد " دستور داد تا على عليه السّلام را سبّ كند و به حضرت او ناسزا بگويد! " سعد " از فرمان او سرپيچى كرد .
"معاويه " پرسيد : چرا از او بدگوئى نمىكنى و به سبّ و دشنام او نمىپردازى ؟ در پاسخ گفت : بخاطر سه خصلتى است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در حق او فرموده است كه هر گاه يكى از آنها در من وجود مىداشت ، دوستتر مىداشتم از شتران سرخ موئى كه در دستِ اختيار و انتفاع من بوده باشد! ...
[بعد از بین دو خصلت می گوید : ]
و نيز هنگامى كه " آيه تطهير " نازل شد، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله على و فاطمه و حسنين عليهم السّلام را بحضور طلبيد و فرمود : بار پروردگارا ! اينان اهل بيت من هستند .
جمع بندی
به جز چند نفر انگشت شمار مثل عکرمه و ... که حتی نزد خود اهل سنت هم مطرود هستند تقریبا همه ی علمای شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که
اولا : نزول آیه ی تطهیر ربطی به نزول آیات قبل و بعدش نداشته است و در زمانهای جداگانه ای بوده است .
ثانیا : آیه ی تطهیر به هیچ وجه درباره ی قضیه ای که به نحوی مربوط به زنان باشد نازل نگردیده است .
ثالثا : آیه ی تطهیر در پی قضیه ی پوشاندن اهل کسا توسط عبای پیامبر نازل کرده است .
[1].تفسیر تبیان ، جلد 8 ، صفحه 340
[2].تفسیر الدر المنثور ، جلد 5 ، صفحه 198 ؛ همچنین آلوسی در تفسیر روح المعانی جلد 11 ، صفحه 197
[3].المستدرک ، جلد 2 ، صفحه 416 ( چاپ حیدرآباد )
[4].صحیح الترمذی ، جلد 13 ، صفحه 200 ؛ سنن الترمذي ، جلد 5 ، صفحه 621- 622 ، حدیث 3787.
[5].ترجمه دلائل الصدق ، جلد 2 ، صفحه 102
[6].سوره طه ، آیه 132
[7].تفسیر الدر المنثور ، جلد 4 ، صفحه 313
[8].مسند احمد بن حنبل ، جلد 3 ،صفحه 259 علامة الطبرانيّ در «المعجم الكبير» ، صفحه 134
حافظ محمد بن جرير الطبري در «جامع البيان» ، جلد 2 ، صفحه 6 ، چاپ قاهره علامة ابن أثير الجزري در «أسد الغابة» ، جلد 5 ، صفحه 521 ، چاپ مصر حافظ الذهبي در «تاريخ الإسلام» ، جلد 2 ، صفحه 97 ، چاپ مصر
[9].تفسیر الجامع لأحکام القرآن ، جلد 11 ، صفحه 263
[10]. الهيثمى در « مجمع » ، جلد 9 ، صفحه 172
[11]. خصائص النسائى ، صفحه 4
منابع :
[1].احقاق الحق ، جلد 9
[2].امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیهما السلام ، احمد رحمانی همدانی
[3].آیات ولایت در قرآن ، ناصر مکارم شیرازی
[4].آیات الولایة ، سید کاظم ارفع
[5].ترجمه دلائل الصدق ، جلد 2 ، صفحه 90 به بعد
[6]. فضائل پنج تن عليهم السلام در صحاح ششگانه اهل سنت ، جلد1 ، محمد باقر ساعدی
T
