شیعه نیوز:
پرسش
سلام علیکم؛ خداوند در سوره فاطر آیه 10 می‌فرماید: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُه»، «هاء ضمیر» در «یرفعه» به چه کسی بر می‌گردد؟ رافع(رفع دهنده) و مرفوع (رفعت داده شده) چه کسانی‌اند؟
پاسخ اجمالی
در آیه مورد پرسش چنین آمده است: «سخنان پاکیزه به سوى او [خداوند] صعود مىکند، و عمل صالح آن‌را بالا مىبرد».[1] بسیاری از مفسران می‌گویند مقصود از «کلم طیب» سخنان پاکیزه است که نشان از عقاید صحیح دارد. «کلم طیب» آن سخنى است که با نفس شنونده و گوینده سازگار باشد، به طورى که از شنیدن آن لذتى معنوی در او پیدا شود، و نیز کمالى را که نداشت به آن دست یابد و این همه تنها زمانی است که کلام معناى حقى را افاده کند، معنایى که در بردارنده سعادت و رستگارى نفس باشد.[2]
بر اساس قواعد زبان عربی، برای عبارت «العملُ الصالحُ یرفعُه» سه احتمال امکان پذیر است. بر اساس هر یک از این سه وجه، معنایی متفاوت حاصل خواهد شد:
1. براساس آنچه از ظاهر اولیه آیه بر می‌آید، فاعل «یرفعه» خود عمل صالح است و معنا چنین می‌شود: «عمل صالح، اعتقاد پاک و صحیح را رفعت می‌بخشد». این قول را منتسب به حسن بصری دانسته‌اند.[3] در کشاف به نقل از ابن عباس نیز آمده است که صعود و بالا رفتن اعتقادات آدمی تنها در صورتی است که همراه با عمل صالحی شود که آن‌را محقق بخشد و تصدیق نماید.[4]
همانا اعتقاد و ایمان راسخ با عمل تصدیق می‌گردد؛ یعنی عمل از فروع علم و آثار آن است. هر گاه عمل صالح یعنی آن عملی که بر آن مهر بندگی و اخلاص خورده است تکرار می‌گردد، بیش از پیش اعتقاد حق را در ترتب آثار خود یاری می‌دهد و این همان معنای صعود و رفعت است.[5] به طور مثال در مورد مفهوم «استغفار» در حدیثی از امام صادق( علیه السلام ) آمده است که استغفار به عنوان یک کلام طیب، تنها توبه و عمل صالح است که می‌تواند آن را بالا ببرد.[6]
در حدیثی از امام رضا( علیه السلام ) نیز نقل شده است: «عمل صالح دلیل و راهنمای اعتقاد صحیح است. [در حقیقت] عمل او همان اعتقاد قلبی او بر صحت کلامش است».[7] به واقع در این حدیث تعبیری دیگر از معنای رفعت بیان شده است.
بسیاری از مفسران اهل سنت نیز بنابر احادیثی که در منابع خودشان نقل نموده‌اند، همین نظر را پذیرفته‌اند.[8] از جمله آنها در حدیثی آمده است: «خداوند قول [و عقیده] بدون عمل را نمی‌پذیرد».[9] البته برخی از «کلم طیب» به یاد خداوند و توحید او و از «عمل صالح» به ادای فرائض الهی و اطاعت او نام برده‌اند؛ یعنی اگر فردی یاد خداوند کند ولی ادای فرائض ننماید، هیچ‌یک از اعتقادات او صعود نخواهد کرد.[10] در نقطه مقابل برخی دیگر از مفسران این قول را منافی عقاید اهل سنت قلمداد کرده‌اند.[11] آنها چنین می‌گویند؛ مادامی که فرد شرک نورزد، اعتقاد و ایمانش مورد قبول پروردگار خواهد بود، حتی اگر فرائض خود را ادا نکرده باشد. از این‌رو در صحت برخی از آن روایات تردید کرده و مقصود از رفعت و صعود را همان معنای ترتب آثار ایمان و تصدیق آن بیان کرده‌اند.[12]
البته ناگفته نماند که در این آیه می‌توان مقصود از رفعت بخشیدن را به معنای با ارزش و با قیمت نمودن نیز، معنا نمود؛[13] یعنی عمل صالح موجب ترفیع مقام و جایگاه اعتقاد و ایمان صحیح است.
2. بر خلاف وجه قبل، ضمیر مفعولی در «یرفعه» به عمل صالح باز گردد و ضمیر فاعلی به «الکلم الطیب» بازگشت کند. بدین ترتیب معنا چنین خواهد بود: «اعتقاد صحیح، عمل صالح را بالا می‌برد [و موجب قبولی آن است]»؛ یعنی عمل صالح تنها وقتی سود می‌بخشد که از اعتقاد صحیح و توحید حقیقی صادر گردد. و به همین دلیل است که اعمال کفار به هیچ وجه قابل قبول نیست. برخی این قول را به ابن عباس نیز منتسب دانسته‌اند.[14]
3. رفع دهنده عمل صالح خداوند باشد و در آیه فوق فاعل «یرفعه» به خداوند بازگشت کند. در این فرض معنای چنین خواهد بود: «سخنان پاکیزه به سوى او [خداوند] صعود مىکند، و [خداوند]عمل صالح را بالا مىبرد»؛ یعنی آن‌را می‌پذیرد. این قول نسبت به قتاده شده است و بزرگانی چون شیخ طوسی در تفسیر خود آن‌را پذیرفته‌اند.[15] در این حالت ممکن است سؤال شود که چرا آیه فوق در مورد «کلام طیب» مىگوید: «خودش به سوى پروردگار اوج مىگیرد»، اما در مورد «عمل صالح» مىگوید: «خدا آن‌را بالا مىبرد»؟
این سؤال را چنین مىتوان پاسخ گفت: کلام طیب اشاره به ایمان و اعتقاد پاک است و آن عین اوج گرفتن به سوى خدا است که حقیقت ایمان چیزى جز این نیست، ولى عمل صالح را او پذیرا مىشود و قبول مىکند و اجر مضاعف مىدهد و بقا و دوام مىبخشد و اوج مىدهد.[16]
شاید بتوان در تأیید این قول، به حدیثی از امام صادق( علیه السلام ) اشاره نمود که حضرت در مورد این آیه فرمود: «[و آن] ولایت ما اهل بیت است – و به دست خود اشاره به سینه‌اش نمود- و فرمود: کسی که ولایت ما را نداشته باشد، هیچ عملی از او بالا نمی‌رود».[17]
البته شاید بتوان برای این آیه، احتمالات دیگری را نیز با توجه به قواعد زبان عربی بیان نمود که تمامی آنها دور از ذهن بوده و به آنها اعتنا نمی‌شود.
[1]. فاطر، 10. «مَنْ کانَ یُریدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ».
[2]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 17، ص 23، دفتر انتشارات اسلامى قم، 1417ق.
[3]. انتساب این قول و اقوال دیگر: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 8، ص 629، ناصر خسرو، تهران، 1372ش.
[4]. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض القرآن، ج 3، ص 602، دار الکتب العربی، بیروت، 1407ق.
[5]. المیزان، همان.
[6]. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج 1، ص 198، ح 143، المطبعة العلمیة، تهران، 1380ق.
[7]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 24، ص 328، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق.
[8]. جهت مشاهده این احادیث ر.ک: سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج 5، ص 245 و 246، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404ق.
[9]. ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج 8، ص 101، دار احیاء التراث، بیروت، 1422ق.
[10]. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج 14، ص 331، ناصر خسرو، تهران، 1364ش؛ و به نقل از ابن عربی همین قول را بیان کرده است.
[11]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 11، ص 347، به نقل از ابن عطیه، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1415ق.
[12]. به مانند همان معنایی که در کلام علامه طباطبایی گذشت.
[13]. الکشف و البیان، ج 18، ص 102.
[14]. کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج 7، ص 394، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، 1336ش؛ ایشان نیز این نظر را به عنوان نظر اول خود مطرح نموده‌اند.
[15]. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج 8، ص 416، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
[16]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 18، ص 198، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1374ش.
[17]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 430، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق.
آیات مرتبط
سوره فاطر (10) : مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا ۚ إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ ۚ وَالَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ ۖ وَمَكْرُ أُولَٰئِكَ هُوَ يَبُورُ
T
