قرّاء در نحوه قرائت این آیه ۱۴۶ سوره آل عمران «وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثیرٌ...»، اختلاف نظر دارند. قرائت و معنای صحیح این آیه چیست؟

شیعه نیوز:
پرسش
سلام علیکم؛ قرّاء در نحوه قرائت این آیه بسیار اختلاف کرده‌اند: «قاتل معه ربیون کثیر»، عده‌ای از حجازیون و اهل بصره به صورت «قتل» خوانده‌اند(به ضم قاف). و عدۀ دیگر به فتح قاف و به همراه الف قراءت کرده‌اند(عده‌ای از اهل حجاز و کوفه)، در صورتی که «قاتل» بخوانیم این آیه دربارۀ چه کسی نازل شده و از نظر معنایی چگونه می‌توان این قراءات را با هم جمع کرد؟
پاسخ اجمالی
در جریان حوادث جنگ اُحد، بسیاری از مسلمانان سستی و فرار کردند و تنها عده معدودی؛ مانند حضرت علی( علیه السلام ) در کنار پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) باقی مانده و جان‌فشانی نمودند. این آیه در توبیخ آن افراد سست عنصر و در تشویق این افراد پایدار و مبارز نازل شده است. قرائت «قاتَل» در این آیه بیشتر ناظر به این معنا است که بسیاری از مردان الهی در گذشته پیامبر خود را یاری کردند، پس شما مسلمانان نیز چنین باشید؛ اما قرائت «قُتِل» بیشتر متوجه این مفهوم است که بسیاری از مردان الهی در گذشته حتی با وجود کشته شدن پیامبرشان راه حق را رها نکرده و در راه مبارزه پایدار ماندند، پس شما مسلمانان هم در دفاع از دینتان پایدار باشید و حتی با شنیدن شهادت پیامبر دست از مبارزه و جان‌فشانی برای اهدافتان بر ندارید.

پاسخ تفصیلی
به دنبال حوادث پیش آمده در جنگ اُحد، آیه ۱۴۶ سوره آل عمران(آیه مورد اشاره در پرسش): وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرین، نازل شد. این آیه با یادآورى شجاعت، ایمان و استقامت مجاهدان و یاران پیامبران گذشته مسلمانان را به شجاعت و فداکارى و پایدارى تشویق مى‌‏کند و در ضمن، آن گروهی را که از میدان احد فرار کردند سرزنش مى‌‏نماید و مى‌فرماید: «چه بسیار پیامبرانى که مردان الهى فراوانى به همراه آنان جنگ کردند! آنها هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى‌‏رسید، سست و ناتوان نشدند (و تن به تسلیم ندادند) و خداوند استقامت ‏کنندگان را دوست دارد».
سپس رفتار و گفتار آنها را چنین شرح مى‌‏دهد: آنان به یارى پیامبران خود برخاستند و از تلفات سنگین و جراحات سخت و مشکلات طاقت‌فرسایى که در راه خدا دیدند هرگز سست و ناتوان نشدند، آنها در مقابل دشمن هیچ‌گاه تضرع و زارى و خضوع و کرنش نکردند و تسلیم نشدند؛ بدیهى است خداوند هم چنین افرادى را دوست دارد که دست از مقاومت بر نمى‌‏دارند.[1] بی‌تردید بارزترین مصداق این افراد که در جنگ احد نیز تا آخرین لحظات مقاومت کردند و با به خطر انداختن جان خود، از جان پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) محافظت کردند، حضرت علی( علیه السلام ) است.[2]
این آیه با دو کلمه قَاتَل (به معنای جنگ و محاربه کرد) و قُتِل (به معنای کشته شد) قرائت شده است و گرچه اکنون قرائت اول مشهورتر است، اما نمی­توان با قاطعیت، یک قرائت را برتر از قرائت دیگر دانست. با توجه به دستور زبان عربی، «کأیّن» از ادات کنایه و به عنوان مبتدا بوده و معنای «چه بسیار» می‌دهد. عبارت «من نبیّ» جار و مجرور و تمییز است. در هر یک از هر دو قرائت مذکور، چهار ترکیب و چهار معنای مختلف احتمال می‌‌رود، که به تفصیل به هر یک از آنها پرداخته می‌شود:[3]
۱. کلمه «قاتَل» خبر برای «کأیّن» باشد و جمله «معه ربّیون کثیر» به عنوان نقش حال در نظر گرفته شود. در این صورت ترجمه آیه چنین خواهد بود: «چه بسیار پیامبرانی که جنگیدند، در حالی‌که مردان الهی بسیاری به همراه او بودند، آنها هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى‏‌رسید، سست و ناتوان نشدند». پس شما نیز چنین باشید و سستی نکرده و مبارزه کنید.
اما در قرائت «قُتل» معنا چنین خواهد بود: «چه بسیار پیامبرانی که کشته شدند، در حالی مردان الهی زیادی به همراه او بودند، آنها هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى‌‏رسید، سست و ناتوان نشدند». پس شما نیز چنین باشید و حتی اگر پیامبرتان را هم کشتند، سستی نکرده و جنگ را ادامه دهید و دست از مبارزه و جان‌فشانی برای دینتان بر ندارید.[4]
۲. کلمه «قاتَل» خبر برای «کأیّن» باشد و کلمه «ربّیون» فاعل آن باشد و عبارت «معه» به عنوان ظرف برای فعل «قاتَل» در نظر گرفته شود. در این صورت ترجمه آیه چنین است: «چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی زیادی به همراه او جنگیدند، آنها هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى‌‏رسید، سست و ناتوان نشدند». پس شما نیز چنین باشید و در راه مبارزه سستی نکرده و پیامبر خود را یاری کنید.
اما در قرائت «قُتل» معنا چنین خواهد بود: «چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی زیادی در رکاب آنها کشته شدند [و تا سر حد مرگ پیش رفتند، اما] هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى‌‏رسید، سست و ناتوان نشدند». پس شما نیز چنین باشید و حتی اگر مرگ و شهادت هم در پیش روی شما بود، سستی نکرده و دست از یاری پیامبرتان بر ندارید.
۳. بر خلاف دو ترکیب قبلی، کلمه «قاتَل» صفت برای «نبیّ» باشد و کلمه «ربّیون» فاعل آن باشد و عبارت «معه» به عنوان ظرف برای فعل قاتَل در نظر گرفته شود. در این ترکیب خبر محذوف بوده و می‌توان «صَبر» یا «مَضی» در تقدیر گرفت. در این صورت ترجمه آیه چنین خواهد بود: «چه بسیار پیامبرانی که به همراه مردان الهی که اهل مبارزه بودند [قبل از شما بوده اند]. آنها هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى‌‏رسید، سست و ناتوان نشدند». پس شما نیز مانند آن گذشتگان مبارز، محکم و استوار باشید و پیامبر خود را تنها مگذارید.
اما در قرائت «قُتل» معنا چنین است: «چه بسیار پیامبرانی که به همراه مردان الهی زیادی که کشته شدند [قبل از شما بوده اند] آنها هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى‌‏رسید، سست و ناتوان نشدند» و حتی مرگ را به جان خریدند، ولی پیامبر خود را تنها نگذاشتند.
۴. کلمه «قاتَل» صفت برای «نبیّ» باشد و برای جمله «معه ربّیون کثیر» نقش حال در نظر گرفته شود. در این ترکیب نیز خبر محذوف بوده و می‌توان «صَبر» یا «مَضی» در تقدیر گرفت. در این صورت ترجمه آیه چنین خواهد بود: «چه بسیار پیامبران مبارزی [که در گذشته بوده اند] در حالی‌که مردان الهی زیادی به همراه آنها بوده‌اند. آنها هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى‌‏رسید، سست و ناتوان نشدند». پس شما نیز مانند آن گذشتگان در کنار پیامبر مبارز و خستگی ناپذیر خود باشید و او را رها نکنید.
اما در قرائت «قُتل» معنا چنین است: «چه بسیار پیامبرانی که کشته شده‌اند [در گذشته بوده‌اند] در حالی که مردان الهی زیادی در کنار آن پیامبران بوده‌اند. آنها هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى‌‏رسید، سست و ناتوان نشدند» و حتی با وجود شهادت پیامبرشان دست از مبارزه نکشیده و برای هدف خود جنگیدند.
همان‌طور که روشن است، ترکیب سوم و چهارم تفاوت معنایی چندانی نسبت به ترکیب اول و دوم ندارند و بیشتر جنبه دستوری زبان مد نظر قرار گرفته است.[5]

[1]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 3، ص 120، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1374ش.
[2]. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، تحقیق، غفاری، محرمی، ص 158، الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، قم، 1413ق.
[3]. برای بررسی قرائات مختلف و ترکیب‌هایی که ارائه می‌شود، این‌که کدام مفسران هر یک از آنها را پذیرفته‌اند، رجوع کنید:
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج 2، ص 854، ناصر خسرو، تهران، 1372ش؛ فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 9، ص 380، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1420ق؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج 4، ص 228، ناصر خسرو، تهران، 1364ش.
[4]. اشاره به شایعه‌ای که در جنگ احد صورت گرفت و عده‌ای با شنیدن شایعه کشته شدن پیامبر، سستی کرده و فرار کردند. چنانچه این ترکیب به واسطه حدیثی که از امام باقر( علیه السلام ) در مجمع البیان نقل شده است نیز تأیید می‌گردد.(مجمع البیان، همان)
[5] جهت بررسی ساختار نحوی این آیه و وجوه مختلف مطرح شده، رجوع کنید: درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج2، ص66، دار الارشاد، سوریه، 1415ق؛ صافی، محمود بن عبد الرحیم، الجدول فی إعراب القرآن، ج4، ص327، دارالرشید-موسسة الایمان، دمشق، بیروت، 1418ق.
آیات مرتبط

سوره آل عمران (146) : وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ

T