به گزارش «شیعه نیوز»، زنده نگه داشتن شعائر و مراسم مذهبی یکی از ابزار‌های مبارزه با تهاجم فرهنگی است و بی‌شک سنت حسنه وقف از راه‌های حفظ این شعائر است. با توجه به تأکید پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت ایشان به مسئله وقف می‌توان به جایگاه و نقش وقف در پویایی جامعه اسلامی پی برد.
شیعیان که در طی قرن‌ها از آزادی عمل برای اجرای مراسم عزاداری برخوردار نبودند پس از به دست گرفتن قدرت سیاسی به منظور کسب ثواب دنیوی و اخروی اموال زیادی را وقف برگزاری این مراسم کرده و برای زنده نگه داشتن شعائر دینی تلاش کردند. یکی از مکان‌های برگزاری مراسم عزای اهل بیت حرم ائمه معصوم علیه‌السلام است. در ایران نیز برگزاری مراسم سوگواری و ذکر مصیبت به مناسبت‌های مختلف در حرم مطهر امام رضا (ع) از قدیم مرسوم بوده و در ایام وفات ائمه اطهار (ع) به خصوص ماه‌های محرم، صفر، رمضان و ایام فاطمیه این مجالس برگزار می‌شد و روضه‌خوانان، نوحه‌خوانان و خطبای آستان قدس در دارالضیافه، دارالذکر، دارالحفاظ یا ایوان طلا به ذکر مصیبت می‌پرداختند.
در این مراسم‌ها دستوراتی نیز توسط متولی‌باشی یا نایب‌التولیه به تحویل‌داران کلید و دربان‌باشیان برای برپایی مراسم بر مبنای برخی موقوفات داده شده است. در مجموعه اسناد ارزشمند مدیریت امور اسناد و مطبوعات صدها سند مرتبط با برگزاری این مراسم از محل مصارف موقوفات موجود است که ما را با وضعیت و برگزاری این مراسم آشنا می‌کند.
تاریخچه پذیرایی، زمان، مکان و هزینه‌های برگزاری مراسم دهه آخر ماه صفر در حرم امام رضا(ع)
سالم حسین‌زاده شورجانی سرپرست اسناد آستان قدس رضوی درباره این اسناد می‌گوید: این اسناد مکتوب به جای مانده از تشکیلات اداری آستان قدس، در بردارنده اطلاعاتی درباره چگونگی پذیرایی، زمان، مکان و هزینه‌های برگزاری مراسم دهه آخر ماه صفر در بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) است.
وی برپایی با شکوه مراسم سوگواری این دهه را در این آستان مقدس نشان‌دهنده توجه خاص به این ایام در طول تاریخ عنوان کرده و خطبه‌خوانی، شمع‌گردانی و روضه‌خوانی در حرم مطهر رضوی را از جمله مهم‌ترین مراسم این ایام ذکر می‌کند. در میان مراسم خطبه‌خوانی و ذکر مصیبت، خطبه‌خوانی شب‌های شهادت حضرت امام رضا(ع) و شهادت امام حسین(ع)، دارای تشریفات خاص و ویژه‌ای بوده و آنچه وی بدان اشاره می‌کند برگزاری این مراسم به شکل کنونی از دوره پهلوی دوم است که هم‌زمان با شکل‌گیری اداره تشریفات مرسوم شده است.
کاظم جهانگیری کلاته کارشناس تالار محققان اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز در خصوص موقوفاتی که برای سوگواره‌ها ثبت شده به چند سند اشاره می‌کند که در ادامه می‌آید.
شمع‌گردانی و عدم استفاده از چراغ در مراسم شب شهادت امام رضا (ع) به دستور ظهرالاسلام
«دستور سید جواد امامی معروف به ظهیرالاسلام به شعاع‌التولیه صاحب جمع روشنایی جهت فراهم نمودن شمع برای مراسم شمع‌گردانی شب شهادت امام رضا(ع) در سال ۱۳۳۵قمری»
«دستور سید جواد امامی معروف به ظهیرالاسلام به کشیک‌نویس آستان قدس جهت حاضر نمودن کلیه کارکنان پنج کشیک به منظور برپایی مراسم عزاداری و شمع‌گردانی در شب بیستم و نهم (شهادت امام رضا علیه‌السلام) و عدم استفاده از چراغ در سال ۱۳۳۴قمری»
از چگونگی برپایی مراسم‌های عزاداری در دوران پیش از قاجار سندی وجود ندارد
جهانگیری با بیان اینکه تنها در این دو سند تاریخی به برگزاری مراسم شمع‌گردانی در دوره قاجار پرداخته شده است، می‌افزاید: با توجه به محتوای این اسناد می‌توان گفت در سال‌های قبل از این تاریخ نیز مراسم شمع‌گردانی در حرم مطهر رضوی برگزار شده و احتمالاً این مراسم فقط در شب شهادت امام رضا(ع) انجام می‌شده است. البته از چگونگی برگزاری مراسم شب شهادت امام رضا(ع) در دوره صفویه اسنادی در این مجموعه وجود ندارد، و به گفته این کارشناس اسناد، قدیمی‌ترین سند موجود مربوط به هزینه‌های برگزاری مراسم سوگواری در دهه آخر صفر مربوط به سال ۱۲۸۲ هجری قمری از محل مصارف موقوفه وزیر نظام است.
جهانگیری کلاته ادامه می‌دهد: محتوای اسناد این مجموعه بیانگر برگزاری مراسم سوگواری از محل مصارف موقوفات و همچنین شکل‌گیری مشاغل مرتبط با برپایی این مراسم در حرم مطهر رضوی است که می‌توان به پرداخت انعام و مواجب به روضه‌خوانان اشاره کرد.
معرفی تعدادی از واقفان مراسم‌های عزاداری و سوگواره‌ها
میرزا فضل‌الله وزیر نظام، امین‌السلطان، انیس‌الدوله، جعفر قلی میرزا، میرزا مهدی لشکرنویس، حاجی باقر سمنانی و میرزا عبدااله خان لنکرانی از جمله واقفانی بودند که بر اساس موقوفات آنها مراسم روضه‌خوانی برگزار می‌شده و اسنادی از آن در آرشیو مرکز اسناد سازمان موجود است. اسنادی که در آستان قدس رضوی وجود دارد گویای تاریخ وزین این نهاد است و کمتر نهاد فرهنگی و دینی در دنیا وجود دارد که بتوان با این آستان مقدس مقایسه کرد. برای آنچه در حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود، اعم از مراسم شب‌های قدر، مناجات‌خوانی، نقاره‌خانه و بسیاری مراسم دیگر، بر اساس اسناد موقوفاتی موجود، هزینه‌ها و خرج‌کردهای هر کدام مشخص است.
مجموعه‌‌ای از اسناد نفیس مکتوب و غیرمکتوب در آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، نگهداری می‌شود و پژوهشگران و دانشجویان می‌توانند طبق ضوابط این سازمان، از این گنجینه کم‌نظیر تاریخی استفاده کنند.
