چرا در تعداد آیات برخی سوره‌های قرآن اختلاف نظر وجود دارد؟

شیعه نیوز:
پرسش
در کتاب «مجمع البیان» نوشته شده است که؛ به عنوان نمونه درباره سوره قیامت، قاریان کوفی آیات این سوره را 40 دانسته‌اند ولی قاریان دیگر 39 آیه دانسته‌اند. این تفاوت‌ در تعداد آیات از کجا به وجود آمده است؟
پاسخ اجمالی
درباره شماره آیات قرآن مجید اقوال مختلفی نقل شده است؛ مانند این‌که برخى گفته‌اند مجموع آیات قرآن بیش از شش هزار آیه است،[1] ولی عدد صحیح آیات، طبق روایت کوفی‌ها که صحیح‌ترین روایات است، 6236 آیه می‌باشد[2] که ابو عبد الرحمن سلمى از حضرت على( علیه السلام ) نقل کرده است.[3] اما دلایلی وجود دارد که منجر به برخی اختلافات در تعداد آیات شده است که از آن جمله می‌توان به عوامل زیر اشاره کرد:
1. پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم )، گاهى به علت پیوستگى مطلب‏، آیه را بدون وقفه می‌خواند و به آیه دیگر وصل می‌فرمود و یا به علت تمام شدن یک مطلب‏ در وسط آیه توقف می‌کرد؛ در نتیجه، این توهّم پیش می‌آمد که آیه تمام شده است و یا بالعکس. این امر، باعث اختلاف روایات در شماره‏ آیات‏ قرآن شده است؛ به همین جهت، نظر صحیح در مورد شماره‏ آیات‏، به صحت و استوارى روایت آن بستگى دارد.[4]
2. در مصاحف مختلفى که عثمان به اطراف فرستاد هیچ‌گونه علامتى به کار نرفته بود و در شهرهاى مختلف به قرائت‌هاى مختلف اتکاء می‌شد و آن اختلاف قبلى در مصاحف به این‌جا نیز رخنه کرد.[5]
سیوطى در اتقان گفته است: «مسلمانان اجماع دارند قرآن داراى شش هزار آیه است. آن‌گاه در رقمى که افزون بر این عدد است اختلاف کرده‌اند». وی می‌گوید: «سبب اختلاف در عدد آیات این است که پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) بر سر هر آیه‌اى که می‌رسید از خواندن باز می‌ایستاد تا جبرئیل جاى آن‌را مشخّص کند و هنگامى که محلّ آن‌را [به وسیله جبرئیل که به او ابلاغ می‌کرد] می‌فهمید آن‌را براى تمام کردن وصل می‌کرد به آیه قبل، در آن هنگام شنونده گمان می‌کرد فاصله‌اى در بین نیست».[6]
طبرسى در فنّ اوّل از دیباچه تفسیر مجمع البیان در تعداد آیات قرآن و سود شناختن آن می گوید: «باید دانست رقمى را که اهل کوفه در شماره آیات گفته‌اند صحیح‌تر از اعدادى است که دیگران گفته‌اند و زنجیره سندش برترى دارد؛ چون آنان از امیرالمؤمنین على ابن ابی‌طالب( علیه السلام ) گرفته‌اند».[7]
امروز تقریباً بیشتر آیات قرآنى از نظر شماره به طریق کوفیان است که ابو عبد الرحمن سلمى از امام على( علیه السلام ) نقل کرده است.[8]
گفتنی است؛ سوره قیامت در مکّه نازل شده و قاریان کوفه که در رأس آنان امیر المؤمنین علىّ بن ابی‌طالب( علیه السلام ) است، عدد آیات این سوره را 40 و دیگران 39 دانسته‏اند. قرّاء کوفه در آیه «لِتَعْجَلَ بِهِ»[9] اختلاف کرده‏اند.[10]

[1]. درباره آگاهی از این اقوال ر.ک: سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، ج ‏1، ص 233 - 234، بیروت، دار الکتاب العربى‏، چاپ دوم، 1421ق؛ میر محمدى زرندى،‏ سید ابو الفضل، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، ص 96 – 97، قم، مؤسسة النشر الاسلامى‏، چاپ اوّل‏، 1420ق.
[2]. سخاوى‏، على بن محمد بن عبد الصمد، جمال القراء و کمال الإقراء، ج ‏2، ص 560، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه،‏ چاپ اوّل‏، 1419ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏10، ص 614، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص 570، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم‏، 1369ش.
[3]. الإتقان فی علوم القرآن، ج ‏1، ص 234 - 235؛ حسینى جلالى‏، محمد حسین، دراسة حول القرآن الکریم، ص 47، بیروت، مؤسسة الاعلمى، ‏ چاپ اوّل‏، 1422ق.
[4]. ر. ک: حجتى، محمد باقر، تاریخ قرآن کریم، ص 66 - 72 و 81 - 82، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ ششم‏، 1372ش.
[5]. تاریخ قرآن، ص 570؛ عظیم‌زاده، فائزه، رضى، بى بى سادات، پویازاده‏، اعظم، نگرشى نوین بر تاریخ و علوم قرآنى، ص 39، تهران، بنیاد قرآن‏، چاپ اوّل‏، 1380ش.
[6]. الاتقان فی علوم القرآن، ج ‏1، ص 233.
[7]. مترجمان، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق، ستوده، رضا، ج ‏1، ص 15، تهران، فراهانی، چاپ اول، 1360ش.
[8]. نگرشى نوین بر تاریخ و علوم قرآنى، ص 39.
[9]. قیامت، 16.
[10]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏10، ص 594، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

T