پرسش
فرق میان «جزء»، «آیه» و «سوره» چیست؟
پاسخ اجمالی
قرآن کریم، دارای تقسیم‌بندی‌هایی است که به صورت مختصر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.[1] با مراجعه به توضیح هر کدام از اقسام، تفاوت آنها از یکدیگر روشن خواهد شد.
1. «آیه»: آیه، به معنای علامت و نشانه است. به این دلیل که هر آیه، معجزه‌ای از جانب خدا است و یا از این جهت که حاوی مواعظ و عبرت‌ها است، به آن آیه گفته می‌شود.[2] کوچک‌ترین و ریزترین تقسیم‌بندی قرآن، آیه است. برخی از آیات قرآن، فقط از یک کلمه تشکیل شده ولی برخی دیگر، دربرگیرنده جملات متعددی است. البته برخی از آیات اول سوره‌ها، متشکل از یک یا چند حرف مقطعه است[3] که جمله محسوب نمی‌شود. تعیین آیات، از جانب خداوند و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم ) صورت گرفته و ملاک مشخصی برای آن در نزد ما وجود ندارد.
2. «سوره»:[4] هر سوره از چند آیه تشکیل شده است.[5] کوچک‌ترین سوره قرآن، فقط سه آیه دارد و بلندترین سوره قرآن،[6] یعنی سوره «بقره» 286 آیه دارد. قرآن کریم 114 سوره دارد که 86 سوره آن مکی و 28 سوره آن مدنی است.[7]
3. «جزء»: قرآن به سی قسمت تقریباً مساوی تقسیم شده و نام آن «جزء» گذاشته شده است.
4. «حزب»: هر کدام از سی جزء قرآن، به دو قسمت تقسیم شده است که هر کدام از آن، «حزب» نامیده می‌شود. هر حزب نیز به چهار قسمت تقسیم می‌شود که به آنها «ارباع» یعنی «رُبع»ها گفته می‌شود.
برای اطلاع از تاریخچه تقسیم شدن قرآن به این دو تقسیم، به نمایه «فلسفه تقسیم بندی قرآن به جزء و حزب» مراجعه کنید.
5. «رکوع»: این تقسیم بر اساس مفهوم آیات انجام شده است؛ بدین‌گونه که یک مجموعه متوالی از آیات که در تحت یک موضوع قرار دارند را یک رکوع می‌گویند. علت این نام‌گذاری را مربوط به نماز دانسته‌اند که طبق نظر اهل سنت، بعد از حمد و قبل از انجام رکوع، یک مجموعه از آیات که تحت یک موضوع واحد هستند، خوانده می‌شود.[8]
6. «طوَل» (طوال): «طول» جمع «طولی»، مؤنث کلمه «طویل» است. این اصطلاح بر هفت سوره از قرآن که از دیگر سوره‌ها بزرگ‌تر و طولانی‌تر هستند، اطلاق می‌شود. این سوره‌ها عبارت‌اند از: «بقره»، «آل عمران»، «نساء»، «مائده»، «انعام» و «اعراف». سوره هفتم را برخی سوره «یونس» و برخی سوره «کهف» دانسته‌اند.[9] برخی نیز سوره «انفال» و «توبه» را یک سوره دانسته و آن‌را هفتمین سوره این گروه به شمار آورده‌اند.
7. «مئون»: واژه «مئون» جمع کلمه «مأة» به‌شمار می‌رود. سوره‌هایی که کوتاه‌تر از طوال بوده و تعداد آیاتشان بیشتر از 100 آیه یا نزدیک به آن است، در این گروه قرار می‌گیرند. برخی از علما، این سوره‌ها را چنین دانسته‌اند: «توبه»، «نحل»، «هود»، «یوسف»، «کهف»، «اسراء»، «انبیاء»، «طه»، «مؤمنون»، «شعراء» و «صافات».[10]
8. «مثانی»: سوره‌هایی که تعداد آیاتشان کمتر از صد آیه است، به آنها «مثانی» می‌گویند. نظرات دیگری نیز درباره این نام و نیز فلسفه این نام‌گذاری بیان شده است.[11]
9. «مفصلات»: به سوره‌های کوتاه که در آخر قرآن قرار دارند، به دلیل این‌که علامت فاصله بین سوره‌ها در آن بخش قرآن زیاد است، به آنها «مفصلات» گفته می‌شود.[12]
10. «حوامیم»: به سوره‌هایی که با حروف مقطّعه «حم» شروع می‌شود، «حوامیم» گفته می‌شود. این سوره‌ها عبارت‌اند از: سوره «غافر»، «فصلت»، «شوری»، «زخرف»، «دخان»، «جاثیه» و «احقاف».
11. «مسبّحات»: به سوره‌هایی که با عبارتی از «تسبیح» شروع می‌شود، «مسبحات» می‌گویند. این سوره‌ها عبارت‌اند از: «اسراء»، «حدید»، «حشر»، «صفّ»، «جمعه»، «تغابن و «اعلى».
12. «حامدات»: سوره‌هایی که با حمد خدا آغاز می‌شوند، «حامدات» گفته می‌شود. این سوره‌ها عبارت‌اند از: «فاتحة الکتاب»، «انعام»، «کهف»، «سبأ» و «فاطر».
13. «مقطّعات»: به سوره‌هایی که با حروف مقطعه شروع می‌شود، مقطعات می‌گویند.[13]
13. «عزائم»: سوره‌هایی که در آنها سجده واجب قرار دارد، «عزائم» می‌نامند. این چهار سوره عبارت‌اند از: «سجده»، «فصلت»، «نجم» و «علق».
14. «طواسین» (طواسیم): سه سوره «شعراء»، «نمل» و «قصص» که با حروف مقطعه «طس» و «طسم» شروع می‌شود، «طواسین» می‌گویند.
15. «زهراوان»: به دو سوره «بقره» و «آل‌عمران» زهراوان؛ یعنی درخشنده می‌گویند.[14]
16. «عتاق»: سوره‌های «اسراء»، «کهف»، «مریم»، «طه» و «انبیاء» را عتاق نامیده‌اند.
17. «قرینتین»: به دو سوره انفال و توبه، «قرینتین» گفته می‌شود.
18. «معوّذتین»: دو سوره «فلق» و «ناس» معوذتین گویند.[15]
[1]. برای توضیح بیشتر درباره تقسیمات قرآن، می‌توانید به جلد هشتم کتاب دائرة المعارف قرآن کریم مراجعه کنید.
[2]. علاف، ادیب، البیان فی علوم القرآن، ج 2، ص 73، دمشق، مکتبه الفارابی، چاپ اول، 1422ق.
[3]. مانند آیه اول سوره قلم یا سوره صاد که به ترتیب، «ن» و «ص» است.
[4]. ر.ک: «معنای سوره»، سؤال 49169.
[5]. البیان فی علوم القرآن، ج 2، ص 71.
[6]. مانند سوره‌های: کوثر، عصر و نصر.
[7]. البیان فی علوم القرآن، ج 2، ص 72.
[8]. مستفید، حمید رضا، دولتی، کریم، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ص 16، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول، 1384ش.
[9]. جوان آراسته، حسین، درسنامه علوم قرآنی، ص 108، قم، بوستان کتاب، چاپ ششم، 1380ش.
[10]. حسینی جلالی، محمد حسین، دراسه حول القرآن الکریم، ص 37، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ اول، 1422ق.
[11]. درسنامه علوم قرآنی، ص 109.
[12]. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج 1، ص 282، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، 1415ق.
[13]. ر.ک: «معنای حروف مقطعه قرآن»، سؤال 1678؛ «حروف مقطعه قرآن و فایده آن»، سؤال 6586.
[14]. رادمنش، سید محمد، آشنایی با علوم قرآن، ص 151، تهران، علوم نوین، جامی، چاپ چهارم، 1374ش.
[15]. طاهری، حبیب الله، درس‌‌هایی از علوم قرآن، ج 1، ص 313-314، قم، اسوه، چاپ اول، 1377ش.
T
