پرسش
در قرآن می‌خوانیم: «وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنی إِلى أَجَلٍ قَریبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحین»(منافقون، 10)؛ به نظر می‌رسد کلمه «وَ أَکُن» باید مانند فعل «أصَّدَّق»؛ صرف شود، پاسخ چیست؟
پاسخ اجمالی
خداوند متعال در آیاتی از سوره منافقون، از مؤمنان می‌خواهد مراقب باشند تا مبادا اموال و اولادشان، آنان را از یاد خدا باز دارند.[1] سپس آنان را به انفاق اموال خود در راه خدا تشویق کرده، می‌فرماید: «وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنی إِلى أَجَلٍ قَریبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحین»؛[2] از آنچه به شما روزى داده‌ایم انفاق کنید، پیش از آن‌که مرگ یکى از شما فرا رسد و بگوید: پروردگارا! چرا [مرگ] مرا مدت کمى به تأخیر نینداختى تا [در راه خدا] صدقه دهم و از صالحان باشم».
در آیه مذکور، دو فعل مضارع وجود دارد: «أصّدّقَ»[3] و «أکُنْ» که یکی از آن دو به دیگری عطف شده، ولی اعرابشان در برخی قرائات - مانند روایت حفص از عاصم - با یکدیگر متفاوت است. بدین ترتیب که فعل اول، منصوب و فعل دوم، مجزوم است. در این‌جا این پرسش به وجود میآاید که چرا دو فعلی که برهم عطف شده‌اند، از اعرابی متفاوت برخوردارند؟ درباره علت این تفاوت در اعراب، گفته‌اند: فعل مضارع «أصّدّق» به دلیل فاء سببیه یا جوابیه‌ای که بر سر آن وارد شده،[4] و با توجه به این‌که بعد از «لولا»ی تحضیضیه قرار گرفته است، بر اساس قوانین نحوی، باید حرف «أنْ» ناصبه قبل از آن در تقدیر گرفته شود و در این حالت طبیعتاً منصوب خواهد شد. این حکم تنها در صورتی است که قبل از فعل مضارع، حرف «فاء» آمده باشد. اما اگر حرف «فاء» نیاید، فعل مضارع، مجزوم خواهد شد؛ از این‌رو فعل دوم «أکُن» مجزوم شده است.
در این حالت، برخلاف حالت قبل که «أن» در تقدیر بود، یک شرط در تقدیر گرفته می‌شود که این فعل مجزوم(أکن) جواب آن شرط مقدر به شمار خواهد آمد که در این‌جا می‌توان شرط را «إن تُؤَخٔرنی» دانست.[5]
به عبارتی این آیه با تقدیرهایش این‌گونه خواهد بود: «رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنی إِلى أَجَلٍ قَریبٍ ف (أن) َأَصَّدَّقَ وَ (إن تؤخرنی) أَکُنْ مِنَ الصَّالِحین».
البته طبق برخی از قرائت‌ها (قرائت اُبیّ و ابن مسعود)، «اکن» به صورت «أکونَ» خوانده می‌شود که در این صورت، عطف به «أصّدّقَ» بوده و نیاز به کلمات مقدر نیست[6] و نیز اختلافی در اعراب این دو کلمه وجود نخواهد داشت.
[1]. منافقون، 9.
[2]. منافقون، 10.
[3]. «اصّدّق»؛ صیغه سیزدهم مضارع باب «تفعّل» است(اتصدّق). سپس طبق قاعده باب تفعّل، حرف «تاء» در حرف «صاد» ادغام شده است.
[4]. ر. ک: عباس، حسن، النحو الوافی، ج 4، ص 354، دار المعارف، چاپ پانزدهم.
[5]. همان، ص 369.
[6]. نحاس، احمد بن محمد، اعراب القرآن، ج 4، ص 288، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1421ق.
آیات مرتبط
سوره المنافقون (10) : وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَىٰ أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ
T
