آیا صفویه طریقتی است که از سوی شیخ صفی در اردبیل تأسیس شده است؟

شیعه نیوز:
پرسش
1. گفته می ¬شود که صفویه طریقتی است که از سوی شیخ صفی در اردبیل تأسیس شده و این طریقت صوفی و سنی بوده است. آیا این مطلب صحیح است؟
2. آیا فرزندان شیخ صفی، جنید و حیدر شیعه جعفری بودند؟
پاسخ اجمالی

آنچه از شواهد و قراین تاریخی برمی­آید، بیانگر آن است که شیخ صفی الدین و فرزند و نوه­اش؛ جنید و حیدر شیعه بودند، هرچند شرایط آن دوره اجازه نمی­داده تا اینان عقیده خود را مانند سلاطین صفوی، به صراحت ابراز نمایند. اما بر فرض این که ایشان و یا دیگر افراد از شیعیان، زمانی از جمله پیروان این مذهب به شمار نمی­آمدند، در دیدگاه ما نسبت به آنها تأثیری نخواهد گذاشت. ما هر فردی را که بعد از شناخت حقانیت شیعه، بدین مذهب روی­آورد، از خودمان دانسته و به سوابق او کاری نخواهیم داشت. دودمان صفویه نیز از این موضوع استثنا نبوده و برای ما تفاوتی نمی­نماید که اجداد آنها شیعه بوده­اند یا نه؟ هرچند که با قراین و شواهد، احتمال شیعه بودن آنان نیز بسیار زیاد است.
پاسخ تفصیلی

1. ضروری است که بدانیم، شیعیان در طول قرونی که تحت فشار حاکمان وقت بودند، از ارائه علنی و آزادانه افکار، عقاید و مذهب خود محروم بوده­اند. گاهی با استفاده از عناوینی که برای حکومت ها، حساسیت چندانی ایجاد نمی­کرد، اقدام به نشر معارف دینی خود می­نمودند.

اما آنچه از تعابیر دانشمندان شیعه، در ارتباط با شیخ صفی الدین؛ از اجداد سلسله صفویه نقل شده است، نشان از تشیع ایشان دارد. به عنوان نمونه، شیخ یوسف بحرانی در کشکول خود نقل می کند ایشان از دانشمندان مذهب حقه شیعه و نیز از بزرگان مشایخ طریقت بوده­اند، دانش­های ظاهری و باطنی را با هم داشته و از بزرگان سادات نسل امام موسای کاظم ( علیه السلام ) به شمار می­آمدند.[1] شیخ بهائی نیز در توضیح المقاصد خود در باره شیخ صفی چنین اظهار می­دارد: "قطب الاقطاب صفی الدین اسحاق اردبیلی از اشخاصی است که حالات و کراماتش بر احدی مخفی نیست".[2] به هر حال، منابع شیعی شیخ صفی را دارای مذهب تشیع و نیز از اهل طریقت قلمداد می­نمایند، اما بر فرض این که ایشان و یا دیگر افراد از شیعیان، زمانی از جمله پیروان این مذهب به شمار نمی­آمدند، در دیدگاه ما نسبت به آنها تأثیری نخواهد گذاشت؛ چراکه آنچه برای ما مهم است، انتهای کار و عاقبت امر اشخاص است، نه سوابق آنها. همان گونه که می­دانیم، ساحرانی که با موسی ( علیه السلام ) به نبرد پرداخته بودند، یک روز بعد از ایمان ­آوردنشان، به شهادت رسیدند و این ایمان یک­روزه آنها، موجبات رستگاریشان را فراهم نمود و سوابق آنها باعث آن نشد که از رحمت خداوند دور بمانند![3] حر بن یزید ریاحی؛ یکی از شهدای بزرگوار کربلا نیز تا روز عاشورا، در جناح مقابل اهل بیت ( علیه السلام ) قرار داشت و از فرماندهان سپاه دشمن بود، اما با بازگشت خود به سوی حق و نبرد و شهادت در رکاب امام حسین ( علیه السلام )، خیر دنیا و آخرت را برای خود خرید و امام، او را آزاد مرد خطاب نمود![4] براین اساس، ما هر فردی را که بعد از شناخت حقانیت شیعه، بدین مذهب روی­آورد، از خودمان دانسته و به سوابق او کاری نخواهیم داشت. دودمان صفویه نیز از این موضوع استثنا نبوده و برای ما تفاوتی نمی­نماید که اجداد آنها شیعه بوده­اند یا نه؟ هرچند که با قراین و شواهد، احتمال شیعه بودن آنان نیز بسیار زیاد است.

2. در مورد جنید، فرزند شیخ صفی و حیدر، فرزند جنید نیز، ابتدا باید به نکات مطرح شده در پرسش قبل در ارتباط با بی­تأثیر بودن جست و جو در سوابق افراد، توجه فرمایید. اما با این وجود، باید گفت که آنان شیعه دوازده امامی بوده­اند. جنید از رهبران مذهبی بود که به تدریج، هواداران بسیاری گرد او جمع شدند و حاکم آذربایجان از این موضوع به وحشت افتاده و او و پیروانش را اخراج نمود تا در نهایت، در منطقه­ای دیگر به دست حاکم شروان به قتل رسید.[5] انتخاب نام "حیدر" برای فرزند جنید؛ هرچند نمی­تواند دلیلی قطعی به شمار آید، اما می­توان آن را نشانه تمایل ایشان به تشیع دانست. به هر حال، هواداران جنید بعد از کشته ­شدن او، بر گرد حیدر فرزندش و نوه شیخ صفی جمع شدند و کلاه­های سرخ بر سر گذاشته و نام قزلباش بر خود نهادند و تاجی داشتند که دوازده پهلو داشت که ناظر بر مذهب دوازده امامی بود.[6] این گونه شایع شده بود که حیدر، امام علی ( علیه السلام ) و سایر امامان معصوم ( علیه السلام ) را در خواب دید و امام علی ( علیه السلام ) به او دستور داد که یک علامت مشخصی برای خود و پیروانش بگذارد که او بعد از بیداری، این تاج را برگزید.[7] صرف نظر از صحت این واقعه و خواب، شیعه بودن آنان را می­توان از این قراین و شواهد مسلم دانست، به گونه­ای که در ترکیه و آسیای میانه و هند، حتی نام شیعه و قزلباش به صورت مترادف استعمال می­شده است.[8] یکی دیگر از دلایل شیعه بودن اجداد شاهان صفوی آن است که قطب الدین حنفی در بیان زندگی شاه اسماعیل، اولین شاه این سلسله، می­گوید که او بر خلاف پدرانش، در شیعه­گری بسیار متعصب بود.[9]

عبارت فوق از این نویسنده اهل سنت، نشانگر آن است که اجداد شاه اسماعیل نیز شیعه بودند، اما به هر دلیل از بیان آشکار عقاید خود پرهیز نموده و به تعبیر ایشان، تعصب کمتری در شیعه­گری داشتند، نه این که اساسا، مذهبی غیر از شیعه داشته باشند. دلیل مخفی ­نگه داشتن مذهب شیعه، از جانب پیروان آنرا نیز می­توان مرتبط با شرایط اختناق­ آمیز آن دوران دانست که هر حرکتی که با سلایق حاکمان آن دوره، سازگاری نداشت، به شدت سرکوب می­شد که نمونه آن را می­توان در کشته ­شدن حیدر و جنید ملاحظه نمود. متأسفانه اکنون نیز مشابه همین وضعیت را در برخی کشورهای اسلامی شاهدیم که شیعیان در ابراز عقاید خود از آزادی عمل کافی برخوردار نیستند!

در نهایت، بیان این نکته لازم است که قبل از شاه اسماعیل، برای اجداد ایشان که از دانشمندان و مشایخ بودند از لقب سلطان استفاده می­شد، اما اولین فرمانروای رسمی آنان، شاه اسماعیل بود.

[1] - به نقل از: امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 3، ص 267، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت.

[2] - همان.

[3] - اعراف، 111- 126؛ شعراء، 38 – 51.

[4] - سید بن طاوس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص 104، انتشارات جهان، تهران، 1348 ه ش.

[5] - امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 4، ص 247.

[6] - همان، ج 6، ص 265.

[7] - همان، ج 1، ص 20.

[8] - همان، ج 1، ص 20.

[9] - همان، ج 3، ص 321،(کان شدید الرفض بخلاف آبائه).

T