شیعه نیوز: «نمی‌توانم شکایت کنم، مشکلاتم با خواهرم بیشتر می‌شود.» نیلوفر با بغض این را می‌گوید. او تمام کودکی‌اش را در کوچه‌پس‌کوچه‌های دروازه شمیران گذرانده و حالا باید تا آخر عمرش دوباره در خانه پدری سر کند. «مادرم قبل از مرگ وصیت کرد تا من زنده‌ام خانه فروش نرود. برای همین خواهرم با من مشکل پیدا کرده و از سر لجبازی از همسرش جدا شده تا بخشی از مستمری به او برسد، البته هنوز با همسرش زندگی می‌کند. مسأله را پیگیری نکردم چون مشکلم با خواهرم بیشتر می‌شد برای همین سکوت کردم.» نیلوفر یکی از تأثیر گرفتگان طلاق صوری است. «مستمری پدرم مبلغی نیست و حالا با این وضع تنها ٤٠٠هزار تومان برایم باقی می‌ماند.»
طلاق صوری موضوعی است که در چندسال گذشته سازمان تأمین‌اجتماعی و دیگر صندوق‌های بازنشستگی را درگیر کرده و سبب شده میانگین سن کلی دریافت مستمری به نسبت دوران پرداخت حق بیمه به صورت بی‌سابقه در حال بالا رفتن باشد که به گفته کارشناسان تأمین اجتماعی، این موضوع عواقب بدی برای تمامی صندوق‌های بیمه‌ای و در نتیجه بیمه‌شدگان دیگر خواهد داشت.
طلاق صوری، پدیده‌ای اقتصادی
ماده ٨٦ قانون استخدام کشوری، زنی که پدر یا شوهرش را از دست داده باشد مشمول مستمری می‌داند، حتی دخترانی که تحت کفالت پدربزرگ یا مادربزرگشان هستند هم می‌توانند پس از درگذشت آنها، مشمول دریافت مستمری بازماندگان شوند. دوم دی‌ماه ١٣٦٣ بود که قانونی به تصویب رسید تا اجازه پرداخت وظیفه و مستمری وراث کارمندان مصوب ٢٨ آذرماه ١٣٣٨ و برقراری حقوق وظیفه در مورد فرزندان و نوادگان اناث، حقوق وظیفه سهم فرزندان اناث به شرط نداشتن شوهر، حرفه و شغل قابل پرداخت، اعلام شود. قانونی که طی چندسال گذشته دردسرهایی برای سازمان تأمین‌اجتماعی به‌وجود آورده و طلاق صوری بهانه‌ای شده برای داشتن منبع درآمدی برای زنانی که از همسران‌شان جدا می‌شوند و بعد در قالب صیغه ٩٩ساله به زندگی مشترک‌شان برمی‌گردند. مینا جعفری، وکیل خانواده دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: «در گام نخست باید این مسأله را مطرح کرد که آیا طلاق صوری برای گرفتن مستمری یک تخلف است یا نشانه‌ای از جامعه‌ای بیمار؟ به نظرم پدیده طلاق صوری مسأله‌ای است که جامعه‌شناسان و روانشناسان با دقت بالایی در مورد آن تحقیق کنند و در مراحل بالاتر این دولت است که باید به چاره‌اندیشی در مورد آن بپردازد.»
قانون برخورداری اناث از مستمری بیمه‌شدگان فوت شده در ١٣ اردیبهشت ١٣٧٩ اصلاحیه‌ای داشت تا طبق آن اصلاح پاره‌ای از مقررات مربوط به حقوق بازنشستگی، زنان شاغل، خانواده‌ها و سایر کارکنان با حذف کلمه «حرفه» و شرط نداشتن تمکن مالی، صرفاً دارا بودن دو شرط نداشتن شغل و شوهر را برای بهره‌مندی از مزایای مستمری بازماندگان کافی بداند. اگرچه برخی بر این باورند که این اصلاحیه و مسائل اقتصادی دست به دست هم داده‌اند تا جامعه امروز ایران پدیده طلاق صوری را به نظاره بنشیند؛ پدیده‌ای که قبل از این هم برای معافیت سربازی فرزندان باب شده بود. جعفری مسائل اقتصادی را یکی از فاکتورهای مهم در بروز پدیده‌ای همچون طلاق صوری می‌داند: «بسیاری را می‌شناسم که از طریق مستمری پدرشان امرار معاش می‌کنند. من نام این مسأله را تخلف نمی‌گذارم، بلکه پدیده‌ای است که مسائل اقتصادی به آن دامن زده و تا زمانی که شرایط اقتصادی متعادل نشود و افراد نتوانند نیازهای اولیه‌شان را برطرف کنند ما مسائلی از این دست را شاهد خواهیم بود.»
این وکیل خانواده، حمایت از زنان را یکی از موارد مهم و اساسی جامعه می‌داند: «در گفتن از حمایت از زنان ما مهریه را داریم که با مسائل حاشیه‌ای آن‌که همگی بر آن واقفیم کارکرد خود را از دست داده، اگرچه به شخصه همیشه بر این باور بوده‌ام که مهریه به درد زنان نمی‌خورد و می‌شود مانند سایر جوامع بیمه شهروندی داشت- هم برای زنان و مردان- تا مسائل مالی و اقتصادی عاملی تأثیرگذار در ازدواج زوجین و به‌وجود آمدن پدیده‌های نوظهور اجتماعی نباشند.»
آمارها بر وجود طلاق‌های صوری صحه می‌گذارند و از بهره بردن نزدیک به ٦ هزار نفر از فرزندان اناث بیمه‌شدگان و مستمری‌بگیران متوفی از مستمری تأمین‌اجتماعی روایت می‌کنند؛ افرادی که هنوز با عقد موقت زندگی مشترک‌شان ادامه دارد. آمارهایی که به‌سال ٩٤برمی‌گردند و از هزینه ٥٠ میلیاردتومانی طلاق‌های صوری برای این سازمان در این سال می‌گویند. هزینه‌ای که تا سال‌های طولانی به سازمان تحمیل می‌شود. مینا جعفری، وکیل خانواده طلاق‌صوری را قابل پیگرد نمی‌داند و می‌گوید: «این مسأله نمی‌تواند پیگرد قانونی داشته باشد چون ظاهراً شکل قانونی رعایت شده. در واقع درست است محتوا قانونی نیست، اما ظاهر رعایت شده و به همین منظور نمی‌توان پیگرد کرد. در گفتن از طلاق صوری باورهای عموم مردم این است که این هزینه از جیب دولت است و اگر روزی منبع صندوق بازنشستگی به صفر برسد این دولت است که موظف به تأمین آن است.» این وکیل خانواده در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان با آئین‌نامه یا تبصره‌ای شاهد کاهش این پدیده شد، می‌گوید: «بعید می‌دانم چون این مسأله به شکل قانونی صورت می‌گیرد. چون ازدواج دوباره آنها هیچ ممنوعیت قانونی، اخلاقی و شرعی ندارد. نکته‌ای را هم که نمی‌شود به راحتی از کنار آن گذشت این است که اگر فرض را بر این بگذاریم که ٩٩درصد این مسأله برای بهره‌مندی از مستمری باشد، اما نمی‌شود یک‌درصد باقی مانده را نادیده گرفت.»
باید ریشه‌ای به این مسأله پرداخت
«من مانده‌ام و ٦٠٠هزار تومانی که نمی‌دانم به کدام زخمم بزنم.» مستاصل به اطراف نگاه می‌کند و خودش را روی سکوی بنگاه مسکن می‌رساند تا کمی نفس تازه کند. اشک امانش نمی‌دهد: «حالا چه خاکی بر سرم کنم؟ اجاره‌خانه‌ها بیداد می‌کند. بدبختی خانه‌ام را شناخته و نمی‌خواهد دست از سرم بردارد.» راضیه ٥ سالی می‌شود که همسرش را از دست داده: «حقوق بازنشستگی خدابیامرز زیاد نیست، اما خدا را شکر که هست وگرنه می‌خواستم چه‌کار کنم؟» مستمری ماهانه راضیه به یک‌میلیون و دویست‌هزار تومان می‌رسد و با همین مبلغ اجاره‌خانه و مخارج زندگی‌اش را می‌دهد. اما یک‌سالی می‌شود که تنها نیمی از این مبلغ به دستش می‌رسد. «یک‌سال پیش بود که دخترم با چشم گریان به خانه‌ام آمد. هرچه می‌پرسیدم چیزی نمی‌گفت تا این‌که متوجه شدم از همسرش جدا شده. هرچند بعد از مدتی دوباره با هم ازدواج کردند، اما طبق قانون نیمی از حقوق همسرم به دخترم رسید و هنوز هم ادامه دارد.» داماد راضیه، همسرش را مجبور کرده از او جدا شود تا سهمی از حقوق پدرش را داشته باشد و دوباره با هم عقد کرده‌اند.«چه کار کنم، غریبه که نیست؛ دخترم است. نمی‌توانم برای ٦٠٠هزارتومان از او شکایت کنم»
سوءاستفاده از قوانین به انحای مختلف در هر دوره‌ای به چشم می‌خورده؛ گرفتن طلاق صوری برای معافیت از سربازی بود که راهکارهای کاهشی آن اجرایی شد و حالا سازمان تأمین اجتماعی از هزینه بالای طلاق صوری برای گرفتن مستمری گلایه دارد اگرچه گفته می‌شود می‌توان به ماده ۴۹ همان قانون مبنی بر معرفی افرادی که پس از رجوع تا یک‌ماه از ثبت آن خودداری یا در مواردی که از ثبت نکاح موقت لازم است از ثبت آن امتناع می‌کنند، ضمن الزام به ثبت واقعه به پرداخت جزای نقدی درجه پنج یا حبس تعزیری درجه هفت محکوم خواهند شد هم استفاده کرد.
حسن لطفی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی، قانون دادن مستمری به اناث باقی مانده از بیمه‌شدگان را یکی از راهکارهای کاهش آسیب و حمایت از زنان می‌داند. اگر چه بر این باور است که سوءاستفاده از این قانون هم هرازگاهی به چشم می‌خورد و دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: «طلاق صوری سوءاستفاده از قانون حمایت از اناث بیمه‌شدگان فوت شده است و برای کاهش و از بین بردن آن دولت می‌تواند ورود پیدا کند و با ارائه لایحه‌ای به مجلس راه‌های سوءاستفاده را ببندد. اگرچه سازمان بهزیستی هم به نوبه خود می‌تواند به این مسأله ورود پیدا کند. به این شکل که از ثبت طلاق و صحت آن اطمینان پیدا کند.»
لطفی بر این باور است که مهیا کردن ساختارهای فرهنگی و کاهش مشکلات اقتصادی به خودی خود بازدارنده است: «به وجود آمدن پدیده‌های اجتماعی‌ای همچون طلاق صوری به ساختارهای فرهنگی و مشکلات اقتصادی برمی‌گردد. به نظرم کاهش مشکلات اقتصادی می‌تواند کاهش آماری این پدیده را داشته باشد. ما باید ریشه‌ها و دلایل این پدیده را بازبینی کنیم تا مشخص شود چرا این اتفاق می‌افتد. بدون بررسی ریشه‌ها نمی‌توانیم کاری در این زمینه انجام بدهیم. عوامل اصلی باید مدنظر قرار بگیرد اگر امرارمعاش افراد تأمین شود به این کارها روی نمی‌آورند اگر مسأله اشتغال یا زمینه بیمه‌های بیکاری برای افراد آسیب‌پذیر مهیا شود بی‌شک کاهش چنین سوءاستفاده‌هایی را شاهد خواهیم بود.»
درباره دردسر جدید سازمان تأمین اجتماعی، پیش از این محمدعلی جنانی، مدیرکل مستمری‌های سازمان تامین‌اجتماعی با اشاره به سوءاستفاده بعضی از زوجین از قانون مستمری‌های تأمین اجتماعی گفته بود: «در حال حاضر، امور مستمری‌ها در حال بررسی‌های کارشناسانه است تا به واسطه آن جلوی سوءاستفاده از این قانون گرفته شود؛ امیدوارم این قانون به‌نحوی طراحی شود که سره از ناسره جدا شود.» به گفته مدیرکل امور فنی مستمری‌های سازمان تأمین اجتماعی تمامی این اقدامات به منظور کاهش آسیب‌های اجتماعی و حمایت از زنان فاقد شغل و شوهر است و اجرای این مهم مطابق قانون در صندوق‌های بیمه‌ای ازجمله سازمان تأمین‌اجتماعی انجام می‌گیرد، اما در گذر زمان گاهی شاهد مواردی هستیم که فرزندان اناث به‌رغم وجود کانون گرم خانواده برای برخورداری از مستمری والدین، صرف‌نظر از آثار مخرب اجتماعی از همسر خود طلاق گرفته و سپس با عقد موقت به زندگی مشترک خود ادامه می‌دهند و این همان چیزی است که به‌عنوان طلاق صوری از آن یاد می‌شود. پیش از این، ناصر ملک‌نژاد، عضو هیأت‌مدیره کانون کارگران بازنشسته تهران هم بر وجود این سوءاستفاده صحه گذاشته و در گفت‌وگو با ایلنا از سازمان تأمین اجتماعی خواسته بود تا قبل از آن‌که مستمری پدر فوت‌شده را به دخترش بدهد به درستی و با دقت تحقیق کند و دراین‌باره راهکاری هم ارایه داده است مبنی بر این‌که سازمان «بازرسان ویژه برای طلاق» انتخاب کند و کسانی که طلاق می‌گیرند «همه‌ساله مورد تحقیق قرار بگیرند و چنانچه مشخص شود طلاق صوری است مستمری قطع شده و در ادامه مبلغ دریافتی به صندوق تأمین اجتماعی بازگردانده شود و جریمه‌ای برای متخلفان در نظر گرفته شود.»
