چهل نکته خواندني در مورد حرم مقدس رضوي

نکته 1
در سال 203 و به قولي 202 هجري قمري که حضرت رضا عليه السلام در طوس به شهادت رسيدند بدن مطهر آن امام همام را در باغ حميد بن قحطبه و در کنار قبر هارون خليفه عباسي به خاک سپردند و نخستين بناي حرم مطهر همان بقعه هارون الرشيد است که بعدها حرم را روي ديوارهاي قديمي آن بنا نهادند و از آن به بعد طوس به مشهد الرضا تغيير نام يافت.

نکته 2
در سال 400 هجري قمري به دستور سلطان محمود غزنوي بناي بقعه و حرم تجديد بنا و مناره‎اي بر آن افزوده شد و پس از آن در زمان‎هاي مختلف اقداماتي به مرور صورت گرفته است.

نکته 3
سنگ مرقد نخستين که براي مشخص نمودن مدفن امام بر زمين نصب شده، سنگ بناي ساخت ضريح هم بوده است. آنچه مسلم است تا قرن هشتم هجري قمري ضريحي بر مضجع شريف نصب نبوده است.

نکته 4
در ابتدا حرم مطهر به صورت بنايي ساده، با مصالح ويژه آن دوران بنا شده بود، چنانکه بقعه مطهر تنها يک در ورودي ساده در پيش روي مبارک داشت و داراي تزئيناتي مختصر به سبک آن زمان بود.

نکته 5
مشهور است که از زمان صفويان گذاشتن ضريح بر مرقد امام مرسوم شده است و برخي احتمال دادند که ساخت ضريح از عصر تيموريان متداول گشته است.

نکته 6
28 هزار لامپ در حرم امام رضا عليه السلام روشن مي‎باشد، که اکنون علاوه بر 28 هزار شعله برق، شش هزار لوستر نيز در ابعاد مختلف و با قدمت‎هاي طولاني مورد استفاده قرار گرفته است.

نکته 7
ضريح اول، ضريحي چوبي بوده، با تسمه‎هاي فلزي و پوششي از صفحات طلا و نقره. اين ضريح در زمان شاه طهماسب صفوي يعني سال 957 هجري قمري ساخته و بر روي صندوق چوبي مضجع منور نصب مي‎شود. در سال 1311 همزمان با تعويض صندوق به دليل فرسودگي پايه‎ها، ضريح برچيده شده، پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوب‎ها جدا و به خزانه آستان قدس منتقل مي‎شود.

نکته 8
ضريح دوم، ضريحي بوده فولادي مرصع، معروف به ضريح نگين نشان. اين ضريح در سال 1160 به دستور شاهرخ فرزند رضا قلي ميرزا، نوه نادرشاه ساخته و به وقف بر فراز مرقد شريف نصب مي‎شود. ضريح فولادي يا ضريح نگين نشان سقف نداشته، پنجره‎ها و شبکه‎هاي چهار طرف آن داراي گوي و ماسوره‎هايي بوده است که با نگين‎هاي کوچک ياقوت و زمرّد تزيين يافته و تعداد آنها به 2000 بالغ مي‎شده است. به دليل وضعيت ويژه اين ضريح ذيلاً به عين کتيبه آن اشاره مي‎شود. «نياز رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوّار اين آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادر شاه الحسيني الموسوي الصفوي، بهادرخان به وقف و نصب اين ضريح و قبه‎هاي مرصع چهار گوشه ضريح مقدس مبارک موفق گرديد. ( سنه 1160قمري)»

نکته 9
در زمان توليت ميرزا سعيدخان براي مصون ماندن نذورات داخل ضريح دوم، شبکه و پوشش طلايي روي ضريح منور قرار مي‎گيرد و بدين ترتيب سقف آن پوشش مي‎يابد. اين ضريح به دليل وقف دائمي بودن تا قبل از شروع عمليات جايگزيني و نصب اخير ضريح مطهر جديد يعني پنجمين ضريح بر مضجع شريف و زير ضريح پيشين قرار داشت. ضمن عمليات اخير محل نصب اين ضريح تغيير يافت و به قسمت تحتاني حرم مطهر منتقل گرديد.

نکته 10
در عصر پادشاهي فتحعلي شاه قاجار ضريحي فولادي و ساده به ابعاد (3×4) و ارتفاع 2 متر ساخته و روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم) نصب مي‎شود که در اصل ضريح سوم محسوب مي‎شود.

نکته 11
سقف ضريح سوم با چوب‎هاي طلاکوب پوشش داشته و در سمت پايين ضريح در کوچک مرصعي قرار داشته است. به دليل کوچکي و غير مناسب بودن اين ضريح پس از مدتي برداشته شده و به جاي آن ضريح چهارم نصب مي‎گردد. در حال حاضر اين ضريح در موزه مرکزي آستان قدس رضوي در معرض تماشاي بينندگان قرار دارد.

نکته 12
ضريح چهارم ضريح ملمع يا ضريح طلا و نقره، معروف به شير و شکر است، اين ضريح در سال 1338 بر روي ضريح نگين نشان يا ضريح دوم نصب مي‎گردد.

نکته 13
طراحي ضريح چهارم توسط مرحوم استاد حافظيان انجام يافته و تحت نظارت ايشان کار اجرا و قلمزني توسط مرحوم استاد هنرمند حاج محمد تقي ذو فن اصفهاني انجام گرفت.

نکته 14
ضريح چهارم داراي 05/4 متر طول و 06/3 متر عرض و 90/3 ارتفاع و 14دهانه به نشان چهارده معصوم بوده است. اضافه بر بهره‎برداري از طلا و نقره و جواهرات.

نکته 15
پايه‎ها، ستون‎ها، کتيبه‎هاي سيمين با نقش‎هاي مختلفي در نهايت مهارت قلمزني شده بود. بين هر دو زاويه از پنجره‎هاي ضريح مقدس يک صفحه بيضي شکل از طلا، که مجموعاً به هيجده عدد مي‎رسيد و هر يک به وزن تقريبي پنجاه مثقال بود. احاديثي درباره فضيلت زيارت حضرت رضا عليه السلام به خط حاج شيخ احمد زنجاني معصومي کتيبه نوشته شده است.

نکته 16
بر روي هر يک از دهانه‎هاي ضريح مقدس، از سمت پيش روي مبارک اسمي از اسماي چهارده معصوم عليهم السلام بر صفحه‎اي فيروزه نشان از طلا و به خط ثلث و به قلم مرحوم حاج شيخ احمد زنجاني معصومي مکتوب بود. در بالاي صفحات بيضي شکل، کتيبه‎اي از نقره به طور برجسته، سوره مبارکه هل اتي را به قلم همان کاتب در برداشت.

نکته 17
در چهار گوشه ضريح چهار خوشه انگور به عنوان نمادي از نحوه شهادت حضرت قرار داشت. بالاي کتيبه سوره مبارکه «يس» و بر لب ضريح چهل و چهار برگ از نقره ملمع بين چهل و چهار گلدان ملمع نصب شده بود که بر روي صفحه مدور و محدب هر يک از آنها اسمي از اسماي حسني الهي به طور برجسته و به خط ثلث و به رنگ سفيد در زمينه لاجوردي مکتوب بود.

نکته 18
پس از گذشت بيش از چهل سال از نصب ضريح پيشين موجباتي همچون فرسودگي و سست شدن پايه‎ها و ساختار ضريح و ساييدگي پوشش و روکش‎هاي نقره‎اي و طلايي آن، ساخت و نصب پنجمين ضريح را ضروري مي‎نمود.

نکته 19
به دستور توليت آستان قدس رضوي، آية الله واعظ طبسي، از سال 1372 مطالعات و بررسي‎هاي مقدماتي ساخت ضريح آغاز گرديد و به دنبال آن طرح‎هاي متعددي از طرف هنرمندان نامي کشور ارائه شد و نهايتاً توفيق طراحي ضريح نصيب استاد برجسته نگارگري کشور جناب آقاي فرشچيان گرديد.

نکته 20
به منظور ساختن آخرين ضريح نخست بر اساس طرح موجود پايه‎ها و ساختار ضريح که ترکيبي از کار آهنگري و نجاري است توسط واحدهاي مربوطه در آستان قدس رضوي در نهايت استحکام انجام گرفت و ساختاري مرکب از آهن و فولاد و چوب گردو براي نصب روکش‎ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد.

نکته 21
با آماده شدن طرح استاد فرشچيان کار قلمزني و زرگري و به عبارت ديگر اجراي طرح که اساس کار ساخت ضريح و صورت پذيري آن است از تاريخ 12/11/75 تحت نظارت عاليه هنري استاد فرشچيان شروع شد و از ميان چند نفر از هنرمندان قلمزن همچنان توفيق کار قلمرني ضريح مطهر، نصيب استاد خدادادزاده اصفهاني گرديد.

نکته 22
پس از چهار سال با کار بي وقفه روزانه و بعضاً شبانه و همچنين با کار متوسط روزانه شش نفر در کمال ظرافت و امتياز هنري و در نهايت صلابت و استحکام کار قلمزني پايان يافت و ضريح براي حمل و نصب آماده گرديد. از ويژگي‎هاي ضريح مطهر جديد، ضخامت پوشش نقره‎اي آن است که حتي بعضاً به بيش از سه ميليمتر مي‎رسد.

نکته 23
عمليات اجرايي برچيده شدن ضريح پيشين و نصب پنجمين ضريح از شامگاه روز شنبه 21/10/79، پس از مراسم غبارروبي آغاز گرديد و با هماهنگي کامل نيروهاي فني - تخصصي مورد نياز به طور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازماني منظم و منسجم با تقسيم کار و تعيين مسئوليت هر يک از بخش‎هاي عملياتي و مديران مربوطه طبق جدول زمان‎بندي شده، تحت مديريت جناب آقاي مهندس مهدي عزيزيان، مدير عامل سازمان عمران و توسعه حريم حرم امام رضا عليه السلام به مدت پنجاه روز جريان خود را طي نمود. کار بناي عشق و کعبه مقصود، و فراز آمدن معبد خورشيد در فضايي معنوي و شورانگيز آغاز شد.

نکته 24
محدوريت وقف به نصب بودن ضريح و عدم جواز شرعي انتقال آن از يک سو و از طرف ديگر، وجود موانع و مشکلات جدي فني و معماري بر سر راه استحکام سازي پايه‎هاي نصب ضريح جديد موجب گرديد تا پس از بررسي و مطالعات زياد چاره کار به انتقال ضريح به قسمت زيرين حرم مطهر و نصب محاذي اطراف مضجع شريف ديده شود.

نکته 25
از جمله اقدامات اساسي ديگري که همزمان با نصب ضريح مطهر صورت پذيرفت، بتون ريزي و کف سازي و مفروش نمودن کف حرم مطهر با سنگ‎هاي مرمر بسيار نفيس همراه با کانال کشي و برقراري سيستم تهويه و هوا دهي زميني و ديواري است و نيز مرمت آيينه کاري‎ها و کاشي‎کاري‎ها و کتيبه‎هاي روضه منوره از جمله ديگر اقداماتي بود که در جريان عمليات نصب ضريح به آن مبادرت شد.

نکته 26
سنگ پلاک پيشين مضجع، که مرکب از 12 قطعه سنگ بود برداشته شده، به موزه مرکزي آستان قدس رضوي انتقال يافت و به جاي آن سنگ نفيس مرمر يکپارچه به طول 20/2 و عرض 10/1 و ارتفاع 90 سانت که در نهايت جلا و صفا و زيبايي حجاري شده بود نصب گرديد.

نکته 27
در اطراف ضريح مطهر به نشانه چهارده معصوم چهارده دهانه به شکل محراب طراحي و اجرا شده است. سير نقش‎ها و جهت قوس‎هاي آن يکديگر را همراهي و تکميل کرده و مدار يگانه آنها که نهايتاً به مرکز و نقطه واحدي مي‎رسد، تداعي کننده اصل اصيل عرفاني مشاهده وحدت در کثرت و کثرت در وحدت مي‎باشد و نيز وحدانيت ذات باري‎تعالي و قائميت و بازگشت پذيري کائنات و ممکنات را به او متجلي مي‎سازد.

نکته 28
در هشت لچکي چهار گوش ضريح مطهر، به سبک هنر اصيل ايراني، از گل آفتابگردان که نمادي از شمس الشموس که يکي از القاب امام رضا عليه السلام است نقش‎هايي تعبيه شده است. در اطراف ضريح مقدس گل‎هايي پنج و هشت برگي به نشانه خمسه طيبه و هشتمين امام طراحي و اجرا شده است.

نکته 29
دو سوره مبارکه «يس» و «هل اتي»، در بالاي ضريح مطهر به صورت کتيبه دور تا دور ضريح نوشته شده است. طول کتيبه بالايي يعني سوره مبارکه «يس» داراي 66/17 و عرض 18 سانتيمتر و طول کتيبه «هل اتي» 76/16 و عرض آن 14 سانت مي‎باشد، هر دو کتيبه و ديگر خطوط بيروني و داخلي ضريح مطهر که مشتمل بر آياتي از کلام الله مجيد و اسماي حسني الهي و نام‎هاي حجج خداوندي است، در کمال قوت و استحکام توسط خوشنويس نامي جناب آقاي موحد نوشته شده است.

نکته 30
براي اولين بار پوشش داخلي ضريح مطهر، سقف و ديوارهاي آن با نقش و نگارها و کتابت اسماء الهي، با خاتم‎کاري به طرز بسيار بديع و زيبا تزيين يافته است. طراحي نقوش داخل ضريح مطهر، توسط استاد فرشچيان انجام يافته و اجرا و يا خاتم‎کاري توسط استاد هنرمند کشتي آراي شيرازي و همکارانشان صورت پذيرفته است.

نکته 31
ضريح مطهر جديد حدود 12 تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقره‎اي و طلايي آن و اتصال روکش‎هاي بدون پيچ يکي از ويژگي‎هاي اين ضريح است. طول ضريح 78/4 و عرض آن 37/3 و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پايه 96/3 متر مي‎باشد.

نکته 32
حرم مطهر مجموعه‎اي است تقريباً مدور، که مرکز آن مضجع منور امام ابوالحسن الرضا عليه السلام قرار دارد. همچنين حرم مطهر که گنبد درخشان و طلايي برفراز آن قرار دارد، تقريباً در مرکز بناهاي آستان مقدس واقع شده و از نقطه نظر معماري و هنري بسيار بديع، استوار، زيبا و دل انگيز است.

نکته 33
سالانه در اين حرم مطهر بيش از 700 هزار مُهر نماز مورد استفاده و جايگزين مُهرهاي شکسته و کثيف مي‎شود.

نکته 34
نام‎هاي حرم مقدس امام رضا عليه السلام به اين ترتيب مي‎باشد: آستان ملائک پاسبان - ارض اقدس - بقعه مبارکه - حرم مطهر - روضه رضويه - روضه مقدسه - روضه منوره - عتبه عاليه - قبله هفتم - کعبه آمال - مرقد ملکوتي - مرقد منور - مضجع شريف - معين الضعفاء.

نکته 35
سقف حرم داراي دو پوشش است. پوشش اول که از زير مشهود است، به صورت مقعر و مقرنس بوده، ارتفاع آن از سطح حرم تا نقطه پاياني سقف 80/18 متر مي‎باشد و پوشش دوم همان لايه خارجي گنبد مطلي است.

نکته 36
حرم مطهر تقريباً به شکل مربع بوده و مساحت آن پس از توسعه‎يي که پس از انقلاب اسلامي انجام شد، به 139 هزار متر مربع بالغ شده است. سطح حرم با سنگ مرمر مفروش گرديده و تمام ازاره دور حرم با کاشي‎هاي ممتاز و ظريف چيني مانند، با رنگ‎هاي بسيار دلپذير، مشهور به کاشي‎هاي سنجري مزين شده است. بر روي اين کاشي‎ها آيات قرآن و احاديث معصومين عليهم السلام با خط رقاع و ثلث، همراه با نقش‎هاي اسليمي نوشته و تزئين يافته است.

نکته 37
از طريق چهار صفه يا ممر حرم مطهر با رواق‎هاي اطراف اتصال يافته و زائرين از طريق آنها حضور حضرت تشرف حاصل مي‎نمايند. پيش از اين، در ضلع جنوبي حرم مطهر (پيش روي مبارک)، دو محراب بسيار نفيس و ممتاز از جنس کاشي چيني نصب بوده که پس از توسعه به لحاظ قدمت و نفاست، به موزه آستان قدس منتقل شده است.

نکته 38
حرم مطهر در اوايل قرن ششم يعني دوران سلطان سنجر سلجوقي، با کاشي‎هاي بسيار نفيس تزيين يافته و وجود تاريخ 612 هجري قمري، که بيانگر دوران سلطنت سلطان محمد خوارزم‎شاه مي‎باشد، گوياي اقدامات و فعاليت‎هايي است که در اين زمان، در زمينه توسعه و مرمت ابنيه حرم مطهر انجام يافته است.

نکته 39
حرم پاک امام، اضافه بر جلال معنوي و جذبه روحاني و زيبايي و شکوه معماري، مزين به برخي از نفايس و مآثر ارزشمند است. تعدادي از هداياي بزرگان و حکمرانان گذشته، در قاب‎هايي تعبيه شده، در مکان‎هايي از حرم مطهر در برابر ديد زائران قرار دارد. اين جواهرات و نفايس که در هشت قاب چيده شده، شامل 104 قلم اشياي مختلف است. قديمي‎ترين آنها سليمانيه‎هايي است با دور نقره، مربوط به 550 سال قبل و ديگر شمشيري جواهر نشان و خنجر الماس نشان و مرواريد و تسبيح و انگشترهايي از الماس و برليان درشت.

نکته 40
گنبد حرم از آجر ساخته شده و سپس روي آن را با الواح مسي که روکشي از طلا دارد پوشانده‎اند. تذهيب اين گنبد براي آخرين بار در سال 1010 تا 1016، در زمان شاه عباس صورت گرفته و به طوري که از گفته‎هاي محققان بر مي‎آيد، رويه و سطح اين گنبد پيش از آن کاشي‎کاري بوده است.