جبل عامل به عنوان
مركزي علمي پژوهشي و محل ظهور بسياري از علماي پيشين و معاصر كه فصل هايي
از تاريخ شيعيان را پس از ظهور اسلام و به اعتقاد بسياري به رهبري ابوذر
غفاري رقم زده است، از دير باز مورد توجه اديان و مذاهب مختلف بوده و
همواره به مثابه يك دانشگاه عظيم انسان ساز و مرجعي براي تبليغ و ترويج
اسلام ناب به آن نگاه شده است. تربيت دانشمندان بزرگي چون شهيد اول. شمس
الدين محمد مكي، شهيد ثاني و علامه حر عاملي و شيخ بهايي از جمله افتخارات
اين مركز هميشه پويا بوده است كه تبيين معارف اهل بيت(عليهم السلام)و گسترش فرهنگ
والاي ائمه معصومين(عليهم السلام)را سرلوحه برنامه ها و برنامه ريزي هاي آموزشي و
پژوهشي خود قرار داده است.
بي ترديد مقاومت جانانه و عزت مدارانه امروز لبنان و فرزندان غيورش
وامدار تلاش علما و مراجع و انديشمنداني است كه روزها و شب هاي بسياري را
در دانشگاه غني جبل عامل طي طريق نموده اند و امروز فرزنداني از نسل جبل
عامل با ايمان قلبي و عشق و ارادت به اهل بيت(ع) و فرهنگ عاشورا و تجربه
انقلاب اسلامي راه پيش روي خود را تنها و تنها مقاومت و ايستادگي تا
استيفاي كامل حق خود مي دانند. آنچه مي خوانيد مروري اجمالي است بر تاريخ
جبل عامل و حيات الهام بخش آن.
¤¤¤
كشور لبنان با همه كوچكي خود از حيث تعدد و تنوع مذاهب موجود در آن،
يكي از متنوع ترين كشورهاي دنيا و از اين نظر از وضعيت پيچيده اي برخوردار
است، به طوري كه بيش از 18 مذهب رسمي در لبنان وجود دارد كه اين مذاهب با
مسايل طايفه اي نيز پيوند تنگاتنگي دارد و تفكيك طوايف مختلف از يكديگر به
واسطه نوع وابستگي دين و مذهبي آنهاست. شدت تأثير اين مذاهب در صحنه لبنان
به گونه اي است كه حتي ساختار سياسي اين كشور از گذشته تا حال را نيز تحت
تأثير قرار داده و تقسيم قدرت سياسي نيز براساس تعداد جمعيت طوايف مختلف كه
تمايز آنها براساس مذهب مي باشد صورت گرفته است.
اگر چه در حال حاضر با وجود تعداد جمعيت بيشتر شيعيان، پست رياست
جمهوري و پست نخست وزيري در دست مسيحيان ماروني است، اهل تسنن با علم به
تعداد جمعيت بيشتر شيعيان از سرشماري مجدد خودداري مي كنند، تا مبادا قدرت
برتر از دست آنها خارج شود. از حدود 18 مذهب موجود در اين كشور ده هزارو
چهارصد كيلومترمربعي، 12 مذهب مسيحي، 5 مذهب اسلامي و يك مذهب يهودي مي
باشند. مذاهب اسلامي عبارتند از: شيعه، سني، دروزي، علوي و اسماعيلي ها كه
البته اسماعيلي ها هنوز به رسميت شناخته نشده و در پارلمان نماينده ندارند.
درصد جمعيت مذاهب مختلف در لبنان:
شيعه: 32% ماروني: 24% سني: 21% دروزي7% ساير مذاهب 16%
¤ شيعه پرور به قدمت حجاز
علماي شيعه جبل عامل كه منطقه اي كوهستاني در جنوب لبنان است و شهرهاي
نبطيه، مرجعيون، بنت جبيل و روستاهاي حومه را شامل مي شود، اعتقاد دارند كه
جامعه شيعي لبنان از تمام جوامع ديگر به جز حجاز كهن تر است. آنان تأسيس
جامعه شيعه جبل عامل را به ابوذر غفاري از اصحاب پيامبر مكرم(ص) كه از
نخستين حاميان دعوي امامت و جانشيني حضرت علي(عليه السلام) بعد از پيامبر بوده، نسبت
مي دهند. آن چه مسلم است اين كه قرن سوم هجري (نهم ميلادي) مناطق عراق،
ايران، شام، شمال آفريقا و مصر شاهد جرياني از تشيع بوده است. دوراني كه
دول توانمند شيعي مذهب آل بويه در ايران و عراق، فاطمي ها در مصر و شمال
آفريقا و حمداني ها در موصل و حلب حكومت مي كردند.
از قرن سوم هجري، جوامع شيعه در منطقه بين رود علوي در شمال و ناحيه
جليله در جنوب، معروف به جبل عامل، سكونت داشته اند. شيعيان ديگري نيز در
بخش شمالي دره بقاع و هم چنين در طرابلس و كسروان واقع در لبنان شمالي
سكونت اختيار كردند، اما به دنبال فتح سوريه به دست صلاح الدين ايوبي و
فرمانروايي نخستين حكام ايوبي و بعد از ايشان سلطه مماليك، شيعيان از منطقه
شمالي لبنان بيرون رانده شدند. از اين ايام به بعد شيعيان در همان مناطقي
كه امروزه نيز هم چنان در آن ساكن اند، تمركز و اسكان يافته اند. به هر حال
شيعيان به عنوان يك اقليت مذهبي در مناطق امن و در مناطق اطراف كه از
دسترس حكمرانان مركزي به دور بوده سكني گزيدند. دورافتادگي جغرافيايي اين
ناحيه و حمايت هاي خانواده هاي برجسته شيعي نه تنها سبب تداوم و استمرار يك
فرهنگ شيعي در اين ناحيه كه هنوز پابرجاست گرديد، بلكه باعث جلب و جذب
شيعيان اماميه از ساير بخش هاي سوريه به اين ناحيه نيز شد.
¤ ظهور عالماني برجسته و تاثيرگذار
شهيد اول، شمس الدين محمد بن مكي، يكي از علماي بزرگ شيعه از اهالي
جزين معتقد بود كه فتاواي فقهي را بايد علماي صالح صادر كنند و مسلمانان
مؤمن نيز بايد اين فتاوا را از آنان بخواهند نه از فقهاي منصوب حاكم جائر.
اين تأكيد وي بر نقش علما در جامعه تا حدودي ناشي ازوضع شيعيان در بلاد
الشام در عصر وي بوده كه همان گونه كه گفته شد، از تعدي و تعرض صاحبان قدرت
مصون مانده بودند.
گرچه درباره علما و مدارس شيعي جبل عامل پيش از قرن ششم هجري چندان
اطلاعات متمركزي در دست نيست، اما بعدها سنت نيرومند تحصيل معارف شيعي را
با چهره اي روشن در اين ناحيه مي بينيم. اين سنت تحصيل معارف شيعي، به رغم
همه گرفتاري ها هم چنان در شهرها و روستاهاي اين ناحيه ادامه يافت. آن چه
بيش از هر چيز ديگر شايان توجه است، همانا موقعيت و نقش مؤثر علماي جبل
عامل در ميان ساير علماي شيعه است، از جمله اين علما شيخ حر عاملي مي باشد.
¤ جبل عامل و سه دوره تاريخي
به طور كلي فعاليت و حيات علمي در جبل عامل به سه دوره تقسيم مي شود.
دوره اول آن از تأسيس مدرسه جزين توسط شهيد اول آغاز مي شود و تا سال 1780 م
ادامه دارد. در اين سال جنگ هايي كه توسط جزار پاشا به وجود آمد، باعث شد
كه آشوب و بلوا منطقه را فرا گرفته، مدارس و مباحث تعطيل گردد. اين وضع
همچنان ادامه داشت تا آن كه بعد ازجزار پاشا، سليمان پاشا به حكومت رسيد و
از آن جا كه شخصي دورانديش بود، در سال 1805 م با زعماي انقلابيون شيعه
منطقه جبل عامل و با حضور نماينده باب عالي (دربار امپراطوري عثماني)، راغب
افندي معاهده صلحي را امضا كرد. دوره دوم حيات علمي جبل عامل از سال 1805 م
آغاز مي شود و تا پايان قرن سيزدهم هجري يعني 1881 م ادامه دارد. دوره سوم
يا به عبارت ديگر دوره جديد نهضت علمي شيعه از 1882 م شروع مي شود. در اين
دوره اولين مدرسه به سبك جديد در نبطيه تأسيس مي گردد. در سال 1892 م سيد
حسن يوسف الحسيني بعد از مراجعت از عراق، مدرسه حميديه را بنا نهاد. مدرسه
اي كه ثمره آن ده ها شاعر، اديب، نويسنده و خطيب بود.
شيعيان در واقع از صحنه سياسي به دور بودند. خصوصاً در قرن نوزدهم
ميلادي كه لبنان يك تحول سياسي، اجتماعي و فكري را پشت سر گذاشت. در اين
زمان بود كه فاصله و شكاف ميان شيعيان و همسايگانش زيادتر شد - در اين قرن،
ماروني ها با فرانسه، درروزي ها با بريتانيا، ارتدوكس يوناني با روسيه و
سني ها با خلافت عثماني روابط نيكو داشتند. تنها شيعيان بودند كه از حمايت
بيگانگان بهره اي نداشتند و از هرگونه حمايت خارجي محروم بودند. فقط
گاهگاهي از جانب حكام قاجاريه علاقه اي نسبت به وضع آنها نشان داده مي شد
كه آنها هم به شدت ضعيف بوده و نفوذ چنداني نداشتند.
در خود نواحي شيعه نشين نوعي دگرگوني محدود اقتصادي - اجتماعي طي نيمه
دوم قرن نوزدهم ميلادي پديد آمد. اصلاحات ارضي كه توسط حكومت عثماني در سال
1858 م آغاز شد، به رشد روز افزون گروه كوچكي به نام اشراف يا به قول
لبناني ها الزعماء كمك كرد. اين گروه توانستند مالكيت اراضي وسيعي را به
دست آورند. در اواخر قرن نوزدهم طبقه زعماء گسترش يافت بدين صورت كه سه يا
چهار خاندان در صيدا، صور و نواحي ديگر با به دست آوردن مالكيت بر اراضي يا
تبديل شدن به كشاورزان مقتدر ماليات پرداز، خود را وارد اين طبقه كردند كه
مي توان ظهور آنان را ناشي از سياست اراضي دولت عثماني دانست. تمركز ثروت
در دست زعما داراي آثار سياسي نيز شد، زيرا اعضاي آنها، نمايندگان مناطق
شيعي در شوراهاي اداري عثماني محسوب مي شدند، ليكن به زودي در اثر رقابت
هاي داخلي نفوذ خانواده هاي زعما كاهش بسيار يافت. پيدايش زعما در عين حال
محدد به منطقه جنوب شيعه نشين بود و ساختار جامعه شيعه در بقاع همچنان به
صورت عشيره اي باقي ماند.
به موازات زعما، خاندان تحصيل كرده علما وجود داشتند. اينان كه از
طبقات مختلف جامعه بودند، به واسطه تحصيلاتشان از وجهه اجتماعي قابل ملاحظه
اي برخوردار بودند. در رأس اين طبقه، دو يا سه مجتهد وجود داشت و در سلسله
مراتب بعدي علما و شيوخ با تحصيلات علمي متفاوت قرار داشتند. از آن كه
علما و روحانيون پايگاه اقتصادي گسترده اي نداشتند، به هم پيماني با طبقه
اول (زعما) تكيه داشتند كه اين مسأله موجب شده بود آنان در شكل گيري طيف
هاي مستقل سياسي توفيق نيابند.
طبقه سوم، طبقه روستاييان و دهقانان بودند كه به نحو وسيعي تابع زعما
بودند. اگرچه در اواخر قرن نوزدهم گروهي كه به تازگي وارد طبقه زعما شده
بودند، باني تجديد حيات ادبي و فزوني بيداري سياسي گرديدند، با اين حال
اكثريت شيعيان به لحاظ جغرافيايي در انزوا، به لحاظ سياسي ضعيف و از نظر
اقتصادي تابع حكومت خاندان هاي فئودال متخاصم باقي ماندند. شيعيان با اين
وضعيت با تحولات قرن بيستم روبه رو شدند.
¤ امام موسي صدر و تحولي ديگر
خانواده هاي فئودال شيعه تا اواخر دهه 1960 بر سياست شيعه مسلط بودند،
در اواخر دهه شصت بود كه امام موسي صدر يكي از رهبران مذهبي كه از ايران به
لبنان مهاجرت كرد، خواستار اصلاحات اجتماعي شد. وي با درايت و زيركي، بعضي
از فئودال هاي بقاع را عليه رقباي جنوبي با خود همراه نمود و شبكه
نيرومندي از حمايت دهقانان را در جنوب تحت عنوان حركه المحرومين فراهم
آورد. در اوت 1978 درست در شرايطي كه امام موسي صدر مي رفت تا شيعه را به
جايگاه حقيقي و واقعي اش در صحنه لبنان بكشاند، با توطئه عوامل مشكوكي، طي
سفر به ليبي ناپديد شد،ولي حركتي كه وي آغاز كرد، هم چنان توسط ديگر شيعيان
مبارز ادامه يافت و بعدها جامعه شيعه را دچار تحول نمود.
رشد آگاهي در جامعه شيعه لبنان كه جرقه آن توسط امام موسي صدر زده شد،
ناپديد شدن ايشان، تهاجم نظامي اسرائيل به لبنان در سال هاي 1978 و 1982 و
مقابله قهرمانانه شيعيان لبنان در برابر آنها و بالاخره پيروزي شكوهمند
انقلاب اسلامي ايران به جامعه شيعه اعتماد به نفس و قوت قلب بخشيد.
¤ تاريخ بهترين گواه براي سربلندي جبل عامل
جبل عامل در طول تاريخ اسلام، همواره مركز تجمع شيعيان خاندان پيامبر
اسلام(صلی الله علیه و اله) و نقطه انتشار فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام) و تشيع بوده است. به اين جهت اين
سرزمين، تاريخي شورانگيز دارد. همان گونه كه ذكر شد، بذر تشيع با گامهاي
بهارآور اباذر غفاري، يار وفادار پيامبر(صلی الله علیه واله) و حضرت علي(عليه السلام)در اين نقطه از
جهان افشانده شد. زماني كه ابوذر از سوي معاويه به شامات تبعيد شد، مكتب
تشيع را در مناطق اقامت تبعيدي خود از جمله جبل عامل تبليغ كرد و اين مكتب
چنان درميان مردم آن سامان قبول خاطر يافت كه همگي تحت تأثير تبليغات
ابوذر، از شيعيان حقيقي و مخلص اهل بيتر شدند و شعله اسلام را همواره در
آن نواحي روشن نگاه داشتند. هم اكنون در دو روستاي جبل عامل به نامهاي ميس و
صرفند دو مسجد بسيار قديمي قرار داردكه منسوب به ابوذر و به نام نامي
اوست. جبل عامل، در طي قرن ها، مركز و خاستگاه شيعيان اهل بيت(عليهم السلام) به ويژه
دانشمندان، نويسندگان، شاعران و مصلحان بزرگ و نام آور شيعه بوده است.
شخصيت هاي كم نظير تاريخي هم چون شيخ شمس الدين محمد(شهيد اول)، شيخ زين
الدين علي(شهيد ثاني)، شيخ بهايي، شيخ حر عاملي (مؤلف كتاب نفيس وسايل
الشيعه كه مجموعه عظيم روايات و احاديث پيشوايان معصوم(عليهم السلام) است. سيد محسن
امين، مؤلف كتاب عظيم اعيان الشيعه كه مشتمل بر شرح حال تحقيقي پيشوايان
معصوم دين، بزرگان، دانشمندان، نويسندگان، فقها، شهدا و عرفاي شيعه است، و
بالاخره مجتهد و مصلح و متفكر گرانقدر معاصر شيعه، سيدعبدالحسين شرف الدين
عاملي كه از پيام آوران دانش و معرفت و معنويت و دوستي و وحدت و رهايي بوده
اند، همگي از فرزندان جبل عامل اند. و هم اينان بودند كه هريك در زمان
خويش در حساس ترين صحنه هاي علمي، سياسي، اجتماعي و ديني تاريخ امت اسلامي،
حضوري درخشان و فعال و سرنوشت ساز داشته اند و هم اين بزرگان در زمينه
تفسير و تبيين آيات تابناك قرآن كريم، حفظ ميراث گرانقدر رهبران معصوم(عليهم السلام) و
نيز بيان حقايق مسلم و ريشه دار تاريخ پرفراز و نشيب اسلام نقش مهم و
جاويدان ايفا كرده اندو حماسه هايي شورگستر و ماندگار و مقدس آفريده اند.
به شهادت تاريخ، هيچ شهر و روستايي در نواحي جبل عامل يافت نمي شود كه
عالم، فقيه و يا نويسنده اي بزرگ از آن برنخاسته باشد. بسياري از كتاب هاي
معتبر شيعه در همين سرزمين دانش پرور نگارش يافته است.
به خاطر همين گذشته شكوهمند و افتخارآفرين است كه تاريخ جبل عامل را
قبل از هر چيزي تاريخ انديشه و قلم خوانده اند.
شرف الدين عاملي، اين فقيه بزرگوار يكي از تأثيرگذارترين شخصيت هاي
برجسته شيعي در تاريخ معاصر لبنان و جهان اسلام مي باشد. وي با آيت الله
كاشاني و نواب صفوي روابط بسيار دوستانه داشته است. آثار بسيار نفيس و مهم
ايشان از منابع عظيم دانشمندان اسلامي مي باشد. آثار جاودان و برجاي مانده
ايشان عبارتند از:
1- الفصول المهمه
2- الكلمه الغراء في تفضيل الزهراء
3- المراجعات
4-النص و الاجتهاد
5-ابوهريره
6-المجالس الفاخره في ماتم العتره الطاهره
7- فلسفه الميثاق والولايه
8- اجوبه مسائل جارالله
9- مسائل فقهيه
10-كلمه حول الترويه
11- الي المحمع العلمي العربي بدمشق
12-ثبت الاثبات في سلسله الرواه
13- مؤلفو الشيعه في صدرالاسلام
14-زينب الكبري
15- بغيه الراغبين
16- شرح التبصره(سه جلد)
17- تعليقه علي الاستصحاب
18- رساله في منجزات المريض
19-سبيل المؤمنين(3جلد)
20-النصوص الجليه
21-تنزيل الايات الباهره
22- تحفه المحدثين
23- تحفه الاصحاب في حكم اهل الكتاب
24- الذريعه في الرد علي البديعه
25- المجالس الفاخره(4جلد)
26-مؤلفوالشيعه في صدرالاسلام
27- نعبيه الفائز في نقل الجنائز
28-سر بغيه السائل عن لثم الانامل
29- زكاه الاخلاق
30-الفوائد و الغرائد
31- تعليقه علي صحيح البخاري
32-تعليقه علي صحيح مسلم
33- الاساليب البديعه في رجحان مالم الشيعه
نويسنده:دكتر فاطمه سمواتي
