حجت الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر گفت:یکی از مهمترین اهداف برگزاری کنگره نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی معرفی شیعه به سراسر جهان است؛ از مشکلات بزرگ ما این است که گرچه مرزهای دنیای معاصر بافضای مجازی شکسته شده است، ولی هنوز این دنیا اطلاعات کافی نسبت به شیعه ندارند؛ در این زمینه به لحاظ زبان، هم حوزه علمیه ما در ضعف است و هم اینکه به طور کلی شیعه در این زمینه ضعف دارد؛ باید به هر شکل ممکن شیعه را به دنیا معرفی کنیم.
مدیرکمیته قرآن کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی بیان کرد: یکی از اشکالاتی که اهل سنت در خصوص شیعه مطرح می کنند، آن است که شیعه دانش و پیشینه ای ندارد و این مساله از بزرگترین آسیب ها تلقی می شود؛ بزرگان ما از جمله مرحومین آقابزرگ تهرانی و سید حسن صدر و کاشف الغطا پس از شنیدن این سخنان، در عرصه های مختلف کتاب نوشتند؛ حاج آقابزرگ تهرانی در خصوص مولفان و تالیفات شیعه نوشت؛ سیدحسن صدر تاسیس الشیعه را در همین زمینه نگاشت. آیت الله العظمی مکارم شیرازی نیز با همین دغدغه اقدام به برگزاری این کنگره کردند.
وی یادآورشد: بحث اول، نقش مفسران صحابی شیعه است. سیوطی در الاتقان 10 مفسر را نام می برد که چهار تن آنها خلیفه و اکثرا از اهل سنت هستند که از جمله این ها می توان به زیدبن ثابت و عبدالله بن مسعود و ابیّ ابن کعب و عبدالله بن زبیر و ابوموسی اشعری اشاره کرد.
مدیرکمیته قرآن کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی تصریح کرد: وی این افراد را به عنوان مفسران مشهور صحابی نام می برد ولی از میان این افراد با امام علی(ع) سه مفسر را می توانیم از شیعیان نام ببریم که شامل عبدالله بن عباس که قرائن زیادی بر شیعه بودن وی از جمله وفاداری به امام علی(ع) و دفاع از امامت امام حسن(ع) وجود دارد است؛ ایشان پس از امام علی(ع) اعلم مفسران است؛ از طرفی شاگرد امام علی(ع) است، چنانچه خود نیز گفته است که هر چه از حدیث و تفسیر می دانم از امام علی(ع) آموختم.
تلاش اهل سنت برای حذف نام امام علی(ع) در میان مفسران
استاد حوزه بیان کرد: اهل سنت سرمایه گذاری بسیاری روی ابن عباس کردند و اخیرا نیز در صدد حذف امام علی(ع) در میان مفسران برآمدند و بیان می کنند که از میان مفسران صحابی شیعه تنها عبدالله بن مسعود حضور دارد. وی هم ادعای شاگردی امام علی(ع) را دارد و از نظر فکری در خصوص دفاع از ولایت وهمراه بودن امام گزارش های تاریخی داریم. در نماز تاریخی حضرت زهرا(س) نیز عبدالله بن مسعود شرکت داشته و مدافع ولایت امام علی(ع) است و برای دفاع از ابوذر وی را ازمسجد بیرون کرده و تازیانه زدنند؛ اگرچه وی در یکی دو نظر فقهی با امام تفاوت رای دارد ولی در مجموع شیعه است.
وی گفت: سومین صحابی مفسر شیعه، ابی بن کعب است که قرائت وی از معتبرترین قرائات است؛ شیخ صدوق و شیخ کلینی و علامه حلی حدیثی از امام صادق(ع) نقل می کنند که ایشان بیان کرده اند که قرائت ما تابع قرائت ابی ابن کعف است؛ وی سید القرآء و کسی که پیامبر در وصف او فرمود که من دوست دارم قرائت ابی بن کعب را بشنوم.
این استاد علوم قرآنی اظهارکرد: مهمترین مفسرانی که اهل سنت روی آنها مانور می دهند سه نفر هستند؛ سیوطی بیان می کند که در میان خلفای چهارگانه جز امام علی(ع) فرصت نداشتند که در عرصه تفسیر ورود کنند؛ این نکته جالب است که هیچ روایت تفسیری از خلفای سه گانه در تفسیر مجمع البیان و تبیان و تفسیر طبری و ابن کثیر، در منابع وجود ندارد؛ بخصوص از عثمان هیچ روایتی نمی بینیم در حالی که او را از مهمترین مفسران صحابی می دانند.
وی افزود: حال کسانی که مدعی هستند باید بیان کنند که زیدبن ثابت چه روایت تفسیری دارد که وی را به عنوان معروف ترین مفسر صحابی معرفی کرده اند؟ یا ابوموسی اشعری جز چند روایت تفسیری که نظر شخصی وی بوده و هیچ جا نیز کاربرد ندارد، کجا تفسیر قرآن کرده است که از او به عنوان بزرگترین صحابی مفسر قرآن نام می برند؟
استاد حوزه بیان کرد: در کنار این ها می بینیم که مفسران بزرگی از سوی سیوطی مغفول واقع شده و نامی از آنها برده نمی شود که از این بزرگان می توان به امام حسن(ع) و امام حسین(ع)و حضرت زهرا(س)، اشاره کرد. با اینکه این بزرگان روایت تفسیری جالب و دقیقی دارند.
حجت الاسلام والمسلمین علوی مهر خاطرنشان کرد: نام جابرابن عبدالله انصاری گاهی در این کتب آمده است که وی از محبان شیعیان و ناقل روایت صحیفه فاطمیه است؛ وی نخستین زائر اربعین امام حسین(ع) است ولی از ایشان کمتر نام برده می شود؛ سیوطی در جایی اعتراف می کند که وی از مفسران صحابی است.
وی گفت: علقمه بن قیس از دیگر مفسرانی است که باید از وی نیز نام برد؛ جابرابن عبدالله انصاری و ابن عباس و علقمه معاصر بودند؛ ابن عباس سال 67 هجری فوت کرد و جابر نیز در سال 69 فوت کرد و علقمه بن قیس در سال 61 همزمان با قیام عاشورا از دنیا رفت؛ شیخ طوسی بیان می کند که وی از صحابی امام علی(ع) بوده و در جنگ صفین و نهروان حضور یافته و از مفسران معتبر و مشهور است که دارای روایات تفسیری است.
مدیر کمیته قرآن کنگره نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی تصریح کرد: در واقع این مفسرانی که اهل سنت این همه روی آنها زوم کرده اند از جمله ابن عباس همه دانش خود را از امام علی(ع) می گیرند؛ ابن عباس می گوید دانش ما و امثال من در مقابل امام علی(ع) چونان یک قطره در مقابل هفت دریا است.
وی گفت: نام دو مفسر که اهل سنت کمتر به آن توجه کرده اند را نیز نباید از یاد برد که اولین آنها، ابوالاسود دوئلی است؛ وی مبتکر علم نحو است؛ اولین کسی است که مصحف را نقطه گذاری کرد.
این استاد حوزه یادآورشد: یکی از مشکلاتی که سبب اختلاف قرائت ها شد، عدم وجود نقطه و اعراب بود؛ یعنی وقتی نقطه نباشد، یعلم را می توان تعلم و نعلم خواند؛ امام علی(ع) به ابوالاسود دستور می دهد که قرآن را اعراب گذاری کند و وی نیز تلاش می کند که این کار را انجام دهد و این کار نقطه عطف بزرگی در دانش قرآنی ایجاد کرد.
وی افزود: شخص دیگری که به عنوان مفسر معروف است و کمتر از وی یاد می شود و از اصحاب امام علی(ع) است و در راه این محبت به شهادت رسید، میثم تمار است؛ وی هم قاری، هم حافظ و هم مفسر قرآن است؛ کشّی بیان می کند که میثم دارای کتاب تفسیر بوده است و به همین دلیل بود که حجاج از او می ترسید و او را به همین دلیل نیز به شهادت رساندند.
مفسران تابعین شیعه
حجت الاسلام والمسلمین علوی مهر در بخش دیگری از سخنان خود به مفسران تابعین شیعه اشاره کرد و گفت: مطلب بعدی در خصوص مفسران تابعین شیعه است که باید در این خصوص نیز اطلاعاتی بیان شود؛ پس از طی کردن این فرایند و فوت اصحاب مفسر بزرگ که یک نسل از مفسران صحابی پیامبر هستند خفقان شدیدی از سوی بنی امیه علیه این یاران با وفای پیامبر و اهل بیت(ع) ایجاد شد.
مدیر کمیته قرآن کنگره نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی اظهارکرد: این شرایط باعث شد که علوم اسلامی کمرنگ شود؛ در خصوص گسترش علوم شاید نتوانیم چندان چیزی را به دست بیاوریم ولی پس از این جریان، مفسرانی از اصحاب اهل بیت(ع) ظهور کردند؛ اهل سنت این افراد را نام بردند ولی نامی از اینکه این افراد شاگرد امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بودند نمی برد.
وی تصریح کرد: سعید بن جبیر از مفسرانی است که او را هم شیعه گفته اند و هم سنی، ولی در واقع وی یک عالم و مفسر شیعه است و در راه محبت امام علی(ع) به دست حجاج به شهادت رسید؛ دکتر حجتی بیان می کنند که اولین تفسیر که نوشته شده است توسط تفسیر سعید بن جبیر است که به تقاضای خلیفه وقت این تفسیر نگاشته شده است؛ روایات تفسیری از سعید بن جبیر به شکل فراوانی وجود دارد.
این استاد علوم قرآنی بیان کرد: طاووس بن کیسان نیز ایرانی و جزو تابعین است از اصحاب امام سجاد(ع) به شمار می رود و موضع گیری های وی در مقابل خلفای وقت (هشام) بسیار جالب است؛ جابربن یزید جعفی نیز از دیگر مفسران شیعه است؛ محققان حوزوی می توانند روی اصحاب ائمه از جمله مفسران اصحاب امام کاظم(ع) کار تحقیقی خوبی انجام دهد.
وی گفت: جابربن یزید جعفی از کسانی است که به طور گسترده دارای روایات تفسیری است و به شکل گسترده از سفره علم امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بهره برد و در تقوا به مرتبه ای رسیده بود که ملکوت آسمان ها را نیز مشاهده می کرد؛ امام صادق(ع) به وی لطف فراوان داشت و اهل سنت نیز وی را رافضی می دانند ولی در تفسیر، وی را از اعلم ها می دانند.
این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: مقالات گسترده ای در خصوص شخصیت وی نوشته شده است؛ دایرة المعارف قرآن دفتر تبلیغات، دانشنامه جهان اسلام، دانشنامه بزرگ اسلامی از ظرفیت های بسیار خوب تحقیقی در این خصوص است
مدیر کمیته قرآن کنگره نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی اظهارکرد: جلد هشت دانشنامه قرآن در خصوص تفسیر است که محققان می توانند شخصیت های قرآنی و تفسیری را از این دانشنامه تحقق کنند؛ محققانی که می خواهند در خصوص اصحاب ائمه کار کنند باید فهارس را مشاهده کنند.
وی گفت: فهرست ابن ندیم به شکل منصفانه به ذکر علما و اصحاب پرداخته است؛ الفهرست شیخ طوسی را به دلیل وثاقت حتما باید مشاهد کرد؛ رجال نجاشی و رجال کشی نیز از جمله کتاب هایی است که باید به آنها مراجعه کرد؛ در معاجم نیز باید به معجم الرجال آیت الله خویی و ماموس الرجال مراجعه کرد.
این استاد علوم قرآنی گفت: علما هیچ گرایی از شاگردی ائمه اطهار (ع)نداده اند؛ اگر شیخ طوسی و آیت الله خویی آنها را به عنوان شیعه و شاگرد ائمه ذکر کردند حتما در رجال نسبت به آنها گراهایی وجود دارد؛ اعیان الشیعه و الذریعه باید از سوی محققان مورد مطالعه واقع شود.
حجت الاسلام والمسلمین علوی مهر اظهارکرد: الذریعه اشخاصی از شیعه را معرفی کرده است که در همه علوم به ذکر علمای شیعه پرداخته است که کتاب خوبی است. محققان در این زمینه باید به اعیان الشیعه نیز توجه داشته باشند و آن را مطالعه کنند؛ علامه محسن امین خدمت بزرگی کرده است که تمام علما و اعیان شیعه را معرفی کرده است؛ همچنین تاسیس الشیعه مرحوم سید حسن صدر نیز از کتب فاخری است که حتما باید مورد توجه و مطالعه واقع شود.
این استاد حوزه در ادامه بیان کرد: طبقات مفسران باید مورد مطالعه واقع شود؛ آقای حقیقی بخشایشی کار بسیار ارزنده ای در این خصوص انجام داده است که باید به این اثر توجه شود؛ طبقات مفسران سیوطی به عنوان اینکه این شخص که در کتاب وی آمده آیا در میان اهل سنت نیز به عنوان مفسر معرفی شده است یا خیر باید مطالعه شود.
وی گفت: طبقات مفسرین داوودی و التفسیر و المفسرون آیت الله معرفت نیز به رغم دید وسیع ایشان نسبت به شیعه بودن مفسران باید مطالعه شود؛ کتاب ما نیز که کتاب کوچکی است که زیره به کرمان بردن است برای آشنایی با تفسیر و مفسران است به درد محققان می خورد و آنها می توانند گراهای خوبی بگیرند و به پاورقی ها توجه کنند.
این استاد علوم قرآنی گفت: چندین کتاب مستقل پیرامون جابربن یزید جعفی به همراه چندین مقاله در دایرة المعارف ها و دانشنامه ها نوشته شده است؛ رونمایی از دانشنامه علوم قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی باعث می شود که ظرفیت جدیدی در اختیار محققان قرار گیرد؛ افرادی چون دکتر بهجت پور و دکتر رضایی اصفهانی و بنده و ... در این دانشنامه فعالیت کردند که این دانشنامه به سی جلد می رسد.
حجت الاسلام والمسلمین علوی مهر اظهارکرد: زیدبن علی بن الحسین(ع) که از اصحاب امام سجاد(ع) بیان شده است دو تفسیر غریب القرآن و تفسیر زبده دارد؛ وی هم قاری، هم حافظ و هم مفسر بوده است؛ عطیه بن سعید عوفی کوفی از مشاهیر قرآ است که مرحوم آقابزرگ تهرانی وی را از شیعیان و شاگردان ائمه می داند و ظاهرا ایشان همان فردی است که به همراه جابر در اربعین به کربلا آمد.
وی افزود: ابوحمزه ثمالی نیز که از صحابی سه امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است دارای تفسیر المیزان است؛ اصحاب امام سجاد(ع) بیش از این تعداد است که باید محققان به آنها توجه داشته باشند.
این استاد حوزه یادآورشد: اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در دوران تابعین به سر می بردند که شامل عطابن ابی رباح، جابربن یزید ابن جعفی،عطاابن صائب، محمد ابن صائب کلبی(دارای کتاب آیات الاحکام)، داوود بن ابی هند است که وی از مفسران قرن دوم است که کمتر معرفی شده است و دارای کتاب تفسیر است،؛ آیت الله خویی ابن ندیم را از اصحاب امام باقر(ع) می دانند.
وی گفت: ابان بن تغلب، وجود ذی نعمت و با ارزشی بوده است و در مقابل یکی از شخصیت های معروف اهل سنت یعنی ابوعبیده قراردارد که اهل سنت وی را نخستین مفسر معانی قرآن بیان می کنند؛ در حالی که ما نخستین مفسر معانی قرآن را جناب ابان بن تغلب معرفی می دانیم ولی متاسفانه شیعه در خصوص شخصیت ایشان و کتاب ایشان کار نکرده است که شیعیان و محققان حوزوی باید تحقیقات خوبی روی شخصیت وی انجام دهند.
این استاد علوم قرآنی افزود: وی شخصیتی است که امام صادق(ع) به وی فرمود که در مسجد بنشین و برای مردم فتوا بده؛ امام فرمودند،من دوست دارم که امثال تو دیده شود؛ هشام ابن سالم، اعمش، حمزه بن حبیب که بزرگان ما ایشان را از اصحاب امام صادق(ع) و امام باقر(ع) می دانند که همان قاری معروف است؛ فضیل بن سیار قمی که ایشان نیز از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است از مفسران برجسته به شمار می رود.
حجت الاسلام والمسلمین علوی مهر بیان کرد: هشام بن محمد صائب کلبی، ابن فضال، محمد بن خالد برقی قمی، یونس بن عبدالرحمن، عبدالله بن سلط قمی و... از اصحاب خاص ائمه هستند که دارای آثار تفسیری هستند؛ این نکته نیز جالب توجه است که محمد بن خالد برقی از برقرود قم است که 18 کتاب از اصول اربع مئاه جناب خالد کتاب است.
وی در توصیه ای به محققان نیز گفت: اگر محققان بخواهند کار کنند فضای بسیار گسترده ای برای خدمت گذاری به اهل بیت(ع) و تفسیر قرآن وجود دارد که می توانند نشان دهند که علما و اصحاب اهل بیت(ع) چه نقش مهمی در پیدایش و گسترش تفسیر داشته اند؛ در مباحث علمی، آیین نامه نگارشی وجود دارد که یک مقاله علمی نباید تحریف آمیز، تحریک آمیز، توهین آمیز و با تعریض باشد و فقط باید جنبه اثباتی داشته باشد.
این استاد علوم قرآنی بیان کرد: هدف این کنگره آن است که نقش شیعه را در پیدایش و گسترش علوم اسلامی اثبات کند. اگر بتوانیم شیعه را اثبات کنیم خود به خود نقش و ارزش شیعه اثبات می شود؛ مثلا در حد اینکه اگر بخواهیم یک مفسری را بدانیم که اهل سنت نیز او را مفسر می داند باید به منابع اهل سنت مراجعه کرده و آدرس دهیم که این کار، کار خوب و در راستای اثبات شیعه است.
