بررسی جایگاه مسلمانان در اوکراین

به گزارش «شيعه نيوز»، ورود اسلام به اوکراین به نیمه‌های اول قرن دهم میلادی بازمی‌گردد که تاجران مسلمان به این کشور تردد می‌کردند. اسلام از جنوب و کشورهای عربی و ترکیه و از شرق و قفقاز وارد این کشور شد، اوکراین، یکی از کشورهای اروپای شرقی می باشد که اسلام در این کشور پس از مسیحیت، بیشترین پیرو را دارد.

مقدمه:

 مساحت اوکراین که سرزمین پست و هموار است و  بیشتر قسمت های آن را جلگه در بر گرفته 603 هزار و 700 کیلو متر مربع می باشد. نام محلی "آناوکراین" با تلفظ «اوکرائین» به معنای پایان قلمرو و یا «کرانه» می باشد. بيشتر اوكراين – بزرگترين كشور اروپا پس از روسيه – متشكل از جلگه‌ ها (استپ ها) است كه فلات هاي پست و آبگيرها آن را قطع مي‌كند. این کشور در شمال دریای سیاه قرار گرفته و طول سواحل سواحل آن ۲۷۸۲ کیلومتر می باشد. دریای آزوف در جنوب شرقی اوکراین جزئی از دریای سیاه به حساب می آید که به وسیله تنگه کرچ به آن متصل است و میان روسیه، شبه جزیره کریمه و خاک اصلی اوکرا ین قرار دارد.[1]

این کشور از شمال به بلاروس، از شمال شرق و شرق به روسیه، از جنوب و جنوب غربی به رومانی و ملداوی و از غرب به کشورهای لهستان، مجارستان و اسلواکی محدود می شود. همچنین از طریق دریای سیاه با ترکیه، بلغارستان، و گرجستان دارای مرز مشترک دریائی می باشد. [2]  در شمال بخشي از مانداب هاي پريپت و در كنار درياي سياه و درياي آزوف زمين پست ساحلي جاي دارد. [3]

 مركز اوكراين متشكل است از زمين پست دنپر و فلات دنپر، گسترده‌ترين زمين مرتفع دراين جمهوري. شرق اوكراين متشكل است از دره دم و بخشي از زمين مرتفع روسيه مركزي. متنوع ترين مناظر در غرب كشور است، جايي كه زمين هاي پست به داخل مجارستان گسترده است و كوه هاي كارپات كه بيش از 200 متر ارتفاع دارد. [4]

 

اوکراین بیش از 45 میلیون نفر جمعیت دارد، نژاد اوکراینی از گروه نژادهای اسلاو شرقی می باشد. اوکراینی ها ۷۳ درصد جمعیت را تشکیل می دهند. روس ها بزرگترین اقلیت نژادی در این کشور به حساب می آیند که بیش از یک پنجم جمعیت اوکراین را تشکیل می دهند. طبق آخرین آمار در حدود ۵۰۰ هزار نفر یهودی در اوکراین زندگی می کنند که حدود یک درصد جمعیت اوکراین را شامل می شود. اقوام ساکن دیگر در اوکراین شامل بلاروسها ۸ درصد، ملداویائی ها ۶ درصد، لهستانی ها ۸/۱ درصد و مابقی مجارها،یونانیها، رومانیائی ها و تاتارها می باشند. [5]

 

     اوكرايني 77/8%
     روس 17/3%
     روس سفيد 0/6%
     بقيه 4/3%.

 

تاريخ و روابط قومي مسلمانان اوکراین

قوميت اوكرايني در ناحيه كايون راس و از اتحاد قبايل آنتيان در قرن هاي 6 و 9 به وجود آمد. مورخان اروپايي نخستين بار در 839 پس از ميلاد به راس اشاره كردند. ناحيه كايون در قرن هاي 9 تا 11 با حكمراني ولاديمير اول (سنت ولاديمير)، پسرش يارسلف اول و ولاديمير منماخ به رشد فرهنگي و اقتصادي رسيد. نخستين حكمران از سه حكمران فوق در سال 988 پس از ميلاد مسيحيت را به راس وارد كرد. دو حكمران ديگر به اين منطقه هويت قانوني دادند. مسيحيت موجب رواج نخستين نظام الفبايي در راس شد كه توسط قديسان مقدوني سيريل و متوديوس رواج يافت. تجزيه طوايف و حملات مغول ها و تاتارها در قرن سيزدهم موجب فروپاشي كيف شد. حاكمان مناطق شاهزاده‌نشين هاليچ[6](گاليسيا) و وولين در مقابل حملات مغول ها و تاتارها ايستادگي كرده، تبديل به سنگر راس در قرن 14 شدند. از مشخص­ترين حاكمان آن زمان، دانيل روومانويچ بود كه تنها پادشاه تاريخ اوكراين است كه توسط پاپ چهارم در سال 1264 به سلطنت رسيد. [7]

پس از قرن چهاردهم، سرزمين راس به قوانين قدرت هاي خارجي چون مغول هاي گلدن هورد[8]، ليتواني و پادشاه لهستان تن داد. ليتواني بخشهاي زيادي از سرزمين اوكراين به غير از بخشهاي شاهزاده‌نشين وولين و هاليچ را پس از نزاع هاي طولاني و مطيع ساختن لهستان تحت كنترل گرفت. استپ هاي جنوبي سواحل درياي سياه تحت كنترل يكي از پايگاه هاي امپراطوري چنگيز خان با نام گلدن هورد قرار گرفت. خان‌هاي كريمه ساكن در منطقه رعيت ­نشين اتومانز پس از سال 1475 در پايگاه گلدن هورد مستقر شدند. متعاقبا نواحي شمال غرب و مركز اوكراين به دوك اعظم ليتواني پيوست. وي پس از آن تقريبا تمام اوكراين را با وجود استقلال اوكرايني­ها و بلاروسي­ها تحت كنترل درآورد. دوك اعظم ليتواني قوانين مديريتي و نظام قانوني راس را بنا نهاد و زبان اسلووني كهن كه سرشار از واژه­هاي اوكرايني و بلاروسي بود را رواج داد. ليتواني كه با لهستان تحت پيمان حكومتي 1386 متحد شده بود به تدريج كاتوليسم رومي و زبان و رسوم لهستاني را رواج داد. در سال 1569 اتحاد لوبلين كشور مشترك المنافع لهستان-ليتواني را به وجود آورد و اوكراين به لهستان ملحق شد. در سال 1596 اتحاد برست‌-ليتوسک اوكرايني­ها را به دو گروه ارتودوكس و كاتوليك تقسيم كرد. مرزهاي شمالي كه در ابتدا مستعمره پادشاه راس بودند، با به قدرت رسيدن دوك مسكو، به سرعت از فرهنگ كايون فاصله گرفتند. در قرن پانزدهم اوكراين با خان هاي كريمه درگير شد. مورخان سال 1490 از سربازان اوكرايني كه قزاق ناميده مي­شدند، ياد مي­كنند كه از سرزمين اوكراين در مقابل تاتارهاي كريمه دفاع مي­كردند. پايگاه قزاق ها در زاپوروژيان كه در جزيره­اي آن سوي آبشار دنيپرو بود، قرار داشت.

قزاق هاي زاپوروژيان به علت عدم تبعيت از سلطنت لهستان، تبديل به نمادهاي هويت ملي اوكراين شدند. كشمكش و نزاع ميان اوكرايني­ها و حاكمان لهستاني­شان در سال 1590 به رهبري قزاقها آغاز شد. در سال 1648، قيام اوكرايني­ها عليه لهستانيها به رهبري قزاق هتمان به تشكيل يك حكومت مستقل شد. وی در سال 1654 طي معاهده­اي با مسكو درخواست كمك عليه لهستان كرد. مسكو از اين معاهده به عنوان دستاويزي براي اشغال اوكراين استفاده كرد. لهستان حكومت مطلقه مسكو بر كيف و سرزمين هاي شرق دنيپرو را به رسميت شناخت و "هتمانت" اوكراين به تدريج تحت سلطه مسكو درآمد. با اين وجود هتمانت تحت سلطه ايوان مازپا (1709-1687)به اوج رسيد. با حمايت او، ادبيات، هنر، معماري به سبك باروك و آموزش به رشد و شكوفايي رسيدند. مازپا در ابتدا يك حكومت متحد اوكرايني با حاكميت تزار مي­خواست. وقتي تزار پيتر، استقلال اوكراين را مورد تهديد قرار داد مازپا در اتحاد با چارلز هفتم سوئد بر عليه او برخواست. اين اتحاد طي نبرد پلتاوا در سال 1709 شكست خورد. مازپا و پيروانش با گريز از انتقام پيتر تبديل به نخستين مهاجران سياسي تاريخ اوكراين شدند. [9]

احساس هويت ملي بر اساس همذات پنداري هاي افراد بر مبناي زبان مشترك، سنت هاي خانوادگي و فرهنگي، مذهب و اسطوره­هاي تاريخي حاصل مي­شود. در اوكراين فعلي، در سطح نويني از گسترش فرهنگي، بازگشت قابل توجهي به اين عناصر وجود دارد. موضوعات زباني بر بازگشت به نظام آوايي كه نظام املايي آن از نظام روسيه پاك شده باشد و  همچنين بر شعر ملمع اوكرايني-روسي سورژيك متمركز است. احيای سنت هاي فرهنگي شامل تعطيلات مذهبي، روزهاي يادبود، ازدواج هاي كليسايي، آيين غسل تعميد و مراسم ترحيم نيز وجود دارد. كليساي كاتوليك اوكراين از حالت محرمانه و زيرزميني خارج شد و كليساي تبعيد­شده ارتودوكس به صورت رسمي با كايون متحد شد. پروتستان هاي اوكرايني با القاب مختلف، فعاليت هاي مذهبي خود را بدون هيچ مانعي انجام مي­دادند.

انجام 988 غسل تعميد در راس، اعلام بروز عقايد مذهبي در كنار رسوم جاري بود كه منجر به ارتباط و اتصال هويت راس با مذهب و ميهن شد. در قرن 17، هويت اوكرايني خود را در مقابل هويت لهستاني و كليساي كاتوليك روم حفظ كرد. در دوران امپراطوري روسيه، اوكرايني ها هويت خود را از طريق فرهنگ و زبان حفظ كردند، زيرا مذهب به تنهايي موجب اشتراك آنها با روس ها مي­شد.

 

دین و دینداری در اوکراین

تا سال  ۹۸۸ میلادی ساکنین اوکراین فعلی نیز به مانند بسیاری از مردم اروپا بت پرست بودند، ولی با پذیرش آئین مسیحیت از سوی پرنس ولادیمیر این کشور نیز مسیحی شد. در سال ۱۰۵۴ به دنبال تکفیر متقابل پاپ روم و پاتریاک بیزانس مذهب ارتدوکس توسط پاتریاک بیزانس به وجود آمد و کشور های زیادی از جمله دولت شهر روس کیف (اوکراین، روسیه و بلاروس) ارتدوکس گردیدند و به همین دلیل، بیشتر مردم اوکراین تابع کلیسای ارتدوکس بوده و اقلیتی تابع کلیسای کاتولیک می باشند که بیشتر ساکن نواحی غرب اوکراین نواحی غرب اوکراین هستند. علاوه بر ارتدوکس ها و کاتولیک ها، پیروان مذهب پروتستان و برخی فرق مسیحی نیز در اوکراین وجود دارند. یهودیان هم دارای کنیسه های مختلف هستند (در کیف ۲ کنیسه) که مراسم مذهبی خود را انجام می دهند.

 

تقسیم بندی بر اساس مذهب در اوکراین:

    ارتدوكس 46%
     كاتوليك 8%
    پروتستان 2%
     مسلمان 1%
     بقيه 43%

 

عقايد ديني:

 باورهاي مذهبي در مركز فرهنگ اوكرايني قرار دارند. اوكراين حضور و احيای بسياري از اديان را تجربه كرده: ارتودكس اوكراين، كاتوليك اوكراين، پروتستانيسم، يهوديت (شامل هاسيديسم ) و اسلام. قانون اساسي و قانون سال 1991 مبني بر آزادي در روحانيت و مذهب، منجر به رهايي از كليسا و تاثير انتخاب هاي شخصي در تعيين موقعيت و فعاليتهاي مذهبي شد.

 

متوليان دين:مسلمانان اوکراین

 روحانيون ارتودكس اوكراين در مدارس الهيات مانند آكادمي الهيات كيف آموزش مي‌بينند. كليساي كاتوليك اوكراين كه در دوران جمهوري شوروي بسته شده بود، براي تامين نياز به كشيش برنامه­هاي آموزشي منظم و گسترده­اي را در مدرسة علوم ديني لويو برگزار مي­كند. مجريان مراسم نامگذاري پروتستانها (خصوصا غسل تعميد و روز هفتم) با استفاده از ماموريت هاي مذهبي در امريكا و اروپاي غربي آموزش مي­بينند. تعداد كمي از روحانيون كاتوليك از ديداركنندگان موسيقي هاي شباني­اند كه از اطراف شركت جسته­اند. از زمان استقلال، خاخام هاي يهودي تحصيلات خود را در سرزمین های اشغالی صهیونیست ها در فلسطین، به اتمام مي رسانند. روحانيون مسلمان نيز در آسياي ميانه و تركيه تحصيل مي­كنند.

 

مراسم مذهبي و اماکن مقدس:

 كليساهاي كاتوليك و ارتودكس اوكراين حامل ميراث تاريخي، مذهبي و ملي هستند. فرهنگ عامه، بسياري از تشريفات مذهبي غيرمسيحي را با گونه­هاي محلي مسيحيت درهم آميخته است. كشيشان ارتودكس هنوز هم ارواح پليد را با استفاده از قوانين سنت باسيل يونان طرد مي­كنند. باور عام اين است كه تمثال ويرژين مقدس و چشمه خانقاه ارتودكس پوچايو داراي نيروهاي معجزه­گر شفابخش هستند. زاروانيتسيا در اوكراين غربي، مكاني براي زيارت كاتوليك هاي اوكرايني است. قبرستان خاخام هاي يهودي هاسيديسم در نزديكي اومان زيارتگاهي براي يهوديان هاسيديك است.

 

مرگ و زندگي پس از آن:

 اوكرايني ها مراسم سنتي تدفين را  دقيقاً اجرا مي­كنند. يك خوراك جمعي در مراسم تدفين و پس از آن در روزهاي نهم و چهلم و سپس در ماه هاي ششم و دوازدهم داده مي‌شود. خانواده­ها در يك روز يادبود ساليانه با عنوان پروودي در يكشنبه پس از عيد پاك به منظور زيارت دوباره روحِ متوفي به دور هم جمع مي­شوند. مراسم پروودي در بين اوكرايني هاي معاصر به وفور ديده مي­شود. در دوران جمهوري شوروي، اين روز به عنوان يك سنت قديمي نامگذاري شد. نماد مسيحي آن بازتاب پيروزي و غلبه مسيح بر مرگ بود. ريشه­هاي پيش از مسيحيت آن به حيات دوباره طبيعت در بهار و آيين هاي ديني نياكان قديمي باز مي­گردد.

 

مسلمانان اوکراین :

اگرچه آمار رسمی از مسلمانان اوکراین موجود نیست، ولی رقم تقریبی مسلمانان اوکراینی بین یک تا دو میلیون نفر برآورد شده که در شبه جزیره کریمه، دانتسک، زاپاروژیه، لوگانسک و ... زندگی می کنند و عمدتا از اقوام تاتار،داغستانی و آذربایجانی می باشند. آذری ها شیعه اثنی عشری بوده و مابقی اهل تسنن هستند. دین مبین اسلام توسط ترک های عثمانی و بازرگانان کشورهای شرقی در اوکراین رواج پیدا نموده و گفتنی است در حال حاضر ۳۲۷ تشکل اسلامی در اوکراین مشغول فعالیت می باشند.

 در شبه جزیره کریمه مساجد زیادی وجود دارد، ولی در سایر شهرها مسلمانان به دلیل عدم وجود مسجد برای انجام تکالیف دینی مشکل دارند. در شهر کیف نیز مسجد یا حداث شده که هنوز به اتمام نرسیده لکن روزهای جمعه از آنان برای اقامه فریضه جمعه بهره برداری می شود.

 

تشیع در اوکراین:

انتشار تشیع در اوکراین نتیجه تلاش مبلغان جمهوری اسلامی ایران بود که پس از سقوط نظام کمونیسم، اجازه فعالیت در این کشور را پیدا کرده‌ بودند. بیشتر شیعیان اوکراین از کشورهای ازبکستان، قزاقستان و آذربایجان وارد این کشور شده‌اند. البته برخی از اوکراینی‌ها نیز از مذهب اهل بیت(ع) تاثیر پذیرفته‌اند. شیعیان این کشور، سال‌ها است که مراسم عاشورا را برگزار می‌کنند.[۱۰]

 

البته همان طور که گفته شد، تعداد قابل توجهی از شیعیان این کشور را مهاجران آذری تشکیل می دهند، آذری‌های اوکراین، گروهی از مردم آذری ساکن و کوچ کرده به اوکراین هستند، غالب جمعیت آنها را اهالی کشور آذربایجان تشکیل می‌دهند، پیشنه روابط شهروندان آذربایجانی و اوکراینی به امپراتوری روسیه و اتحاد جماهیر شوروی باز می‌گردد، که دو کشور در قالب قلمروی واحد بودند. جمعیت آذربایجانی‌های اوکراین ۴۵،۰۰۰ تن شمارش شده‌است. آنان بیشتر در استان‌های دونتسک(۸ هزار نفر)، استان خارکف(۵-۶ هزار نفر) و استان دنیپروپتروفسک(۵-۶ هزار نفر) متمرکز هستند. در بین سال‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۹۰، عمدتاً به دلیل بی‌ثباتی در قفقاز جنوبی ۵٫۵٪ تعداد مهاجران افزایش یافته‌ بود. اکثریت آذربایجانی‌های اوکراین مسلمان و شیعه هستند.[10]

 

مراکز شیعی

 

    حسینیه اهل بیت کیف؛مسلمانان اوکراین

 سید احمد صابونچی، مؤسس حسینیه اهل بیت(ع) کی‌یف است، او در این حسینیه علاوه بر روضه خوانی، به مشکلات مردم نیز رسیدگی می‌کند، اجرای شهادتین برای مستبصرین و قرائت خطبه عقد مسلمانان از دیگر اقدامات وی در این حسینیه است. بیش از ۴ تا ۵ هزار نفر با حسینیه اهل بیت(ع) در ارتباط هستند. تاسیس سایت اینترنتی (www.ahlul-bayt-ukraine.com) به دو زبان انگلیسی و روسی از مهمترین فعالیت‌های این حسینیه است.[11]

 

انجمن اسلامي شهر «زاپاروژيه»:

اين شهر حدود يك ميليون نفر جمعيت دارد كه ده هزار نفر از آنان مسلمان هستند. از سال 1991م انجمن اسلامي آن مشغول فعاليت مي‌باشد. در روزهاي يكشنبه در مدرسه جهت تعليم قرآن و آموزش زبان عربي كلاس داير مي‌باشد. همچنين سنت‌هاي اسلامي و اساس مذهب شيعه به بزرگسالان و كودكان آموخته مي‌شود. این انجمن، نمازهاي جمعه، مراسم و جشن‌هاي اسلامي را نيز برگزار مي‌کند. انجمن اسلامي «زاپاروژيه» روابط نزديكي با ديگر مؤسسات اسلامي اوكراين و روسيه دارد.[12]

 

از مهم‌ترین مراکز شیعی در این کشور می‌توان به «بیت الزهراء(س)» در شرق اوکراین اشاره کرد.

 

مرکز تحقیقات "العقیده" اولین مسجد بعد از سقوط نظام کمونیسم در این کشور، با همکاری و حمایت حوزه‌های علمیه قم، نجف و به خصوص حمایت جمهوری اسلامی ایران ساخته شد. کشور ایران، عامل اصلی رشد تشیع و نشر مذهب اهل بیت(ع) در این کشور به شمار می‌رود.[13]

 

مرکز اسلامی کوثر:

با هدف به انعکاس اخبار و فعالیتهای شیعیان اوکراین شروع به فعالیت نموده است. یکی از فعالیتهای این مرکز در آینده انسجام بخشی و هماهنگی فعالیتهای مسلمانان شیعه در اوکراین خواهد بود.[14]

 

مرکز فرهنگي شرق:

يک سازمان اجتماعي اوکرايني ـ ايراني می‌باشد. اين مرکز درحدود يک سال است که با هدف آشناسازي مردم اوکراين با فرهنگ وسنن کشورهاي شرق، بخصوص ايران گشايش يافته است. فعاليت هاي اين مرکز غير سياسي ودرجهت دوستي بين ملت‌ها بويژه دو ملت اوکراين وايران می‌باشد.

 اين مرکز درصدد است با برگزاري نمايشگاهها، کنفرانس‌ها، سمينارها و برنامه هاي هنري _ فرهنگي فاصله مکاني بين اوکراين و کشورهاي شرقي را از بين ببرد. يکي از اصلي ترين فعاليت هايي که اين مرکز به آن می‌پردازد، تحقيق و ترجمه می‌باشد. درحال حاضر چند کتاب با کمک اين مرکز ترجمه و منتشر شده است و تعدادي کتاب نيز در دست ترجمه می‌باشد.[15]

 

 

دين در قوانين و مقررات

سازمان های مذهبی اوکراین در جهت ارتباط با سازمان های مذهبی بین المللی بسیار فعال هستند. پیروی از کلیسای ارتدوکس شرق کماکان ترکیب اصلی زندگی مذهبی اوکراینی ها را تشکیل می دهد. در حال حاضر کلیسای ارتدوکس بیشترین پیرو را در مقایسه با کلیساهای کاتولیک و پروتستان دارد. این کلیسا با 11800 کلیسای زیر پوشش خود و 35 شعبه سرپرستی در اوکراین و یک نهاد اموزشی با نام سمینار و یک آکادمی تربیت کشیش، بزرگترین تشکیلات مسیحیت را نیز در اختیار دارد. [16]

اکنون دولت اوکراین در رفتار خود نسبت به کلیساها بر هنجار های بین المللی تکیه کرده و قوانین مصوب عملا تمام جنبه های زندگی مذهبی در این کشور از جمله روابط دموکراتیک بین دولت و کلیسا را شامل می شود . [17]

ماده 50 قانون اساسی اوکراین می گوید که کلیسا از دولت و مدارس از کلیسا جدا هستند. دولت سعی دارد برای کلیه مذاهب، سازمان ها و جوامع مذهبی هم وضعیت قانونی ایجاد کند و همه آنها را در فعالیت های عادی کمک نماید. پس از استقلال تعداد جوامع مذهبی به سه هزار و پانصد جامعه افزایش یافت. [18]

*  دکتر مرتضی اشرافی ؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز
 

[1] . احمدیان شالچی، نسرین؛نگاهی گذرا به اوکراین، فصلنامه مشکوة، شماره 41، ص 56

[2] . http://www.jasjoo.com/books/countries

[3] . جمهوری اوکراین، جزوه موجود در پژوهشکده مطالعات منطقه ای پژوهشگاه المصطفی(ص).

[4] .  کتاب سبز اوکراین، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، تهران، مرکز چاپ و نشر وزارت امور خارجه، چاپ اول، 1388، ص  6

[5] . جمهوری اوکراین، جزوه موجود در پژوهشکده مطالعات منطقه ای پژوهشگاه المصطفی(ص).

[6] Halych

[7] . جمهوری اوکراین، جزوه موجود در پژوهشکده مطالعات منطقه ای پژوهشگاه المصطفی(ص).

[8] Golden Horde

[9] . جمهوری اوکراین، جزوه موجود در پژوهشکده مطالعات منطقه ای پژوهشگاه المصطفی(ص).

[10] . ویکی شیعه، به نقل از مرتضی اشرافی، کشور شناسی اوکراین، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۱

[11] . ویکی شیعه، به نقل از گفت‌وگو با مؤسس نخستین حسینیه اوکراین، خبرگزاری فارس، گروه فرهنگی، ۹۳/۰۴/۲۲

[12] . نشريه طلايه،  شماره106، ص 66.

[13]. سايت شفقنا، گزارشي از وضعيت شيعيان اوكراين، 24/12/1390.

[14]. http://www.bfnews.ir/vdch.inwt23nw-ftd2.html

[15]. http://www.shia-news.com/fa/print/3177

[16]. سفارت جمهوری اوکراین در ایران: http://www.mfa.gov.ua

[17] . احمدیان شالچی، نسرین؛نگاهی گذرا به اوکراین، فصلنامه مشکوة، شماره 41، ص 56

[18] .  کتاب سبز اوکراین، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، تهران، مرکز چاپ و نشر وزارت امور خارجه، چاپ اول، 1388، ص  116 و ص 117