جام جم آنلاين: با وجود اين كه امروزه محققان به روش‌ها و فناوري‌هاي جديدي دست يافته‌اند كه غربالگري خون‌هاي اهدايي را با روش‌هاي حساس مبتني بر شناسايي آنتي‌بادي امكان‌پذير ساخته است، اما متاسفانه همچنان خطر انتقال عفونت‌هاي ويروسي وجود دارد.
بررسي‌هاي انجام شده حاكي از آن است كه روش‌هاي حساس مبتني بر شناسايي اسيدهاي نوكلئيك مي‌تواند نتايج اطمينان‌بخش‌تري در شناسايي عوامل ويروسي بيماري‌زا داشته باشد.
با توجه به اهميت اين موضوع، محققان دانشگاه تربيت مدرس با هدف طراحي روشي حساس‌تر در مرحله شناسايي نسبت به روش‌هاي معمول و همچنين تشخيص همزمان عفونت‌هاي ويروس، نقص ايمني اكتسابي تيپ يك ويروس اچ.آي.وي و ويروس هپاتيت سي، از روش جديدي استفاده كرده‌اند كه حساسيت قابل قبولي براي تشخيص عفونت ويروس ايدز و هپاتيت دارد و به صورت اختصاصي عمل مي‌كند.
علاوه بر اين كه اين روش، حساسيت و دقت قابل قبولي در تشخيص عفونت‌هاي ويروسي ايدز و هپاتيت دارد، هزينه و زمان لازم براي انجام آزمايش‌هاي غربالگري و تشخيصي را نيز به ميزان قابل توجهي كاهش مي‌دهد.
با توجه به آنچه گفته شد، مي‌توان پيش‌بيني كرد كه اين دستاورد بتواند نقش مهمي در كنترل اين بيماري و پايش درمان مفيد بيمار داشته باشد.
كبد عضوي است كه در بسياري از فعاليت‌هاي حياتي بدن نقش دارد. اين عضو از بدن نه‌تنها از طريق توليد پروتئين‌هاي اختصاصي با عوامل ايجاد عفونت مقابله مي‌كند، بلكه مي‌تواند با توليد پروتئين‌هاي انعقادي در كنترل و توقف خونريزي نيز موثر باشد.
اين در حالي است كه ابتلا به عفونت‌هاي ويروسي منجر به التهاب كبد و نقص در عملكرد آن مي‌شود. در چنين شرايطي علاوه بر اين كه كبد در سم‌زدايي و از بين بردن اثر فرآورده‌هاي دارويي با مشكل مواجه خواهد شد، نمي‌تواند انرژي مورد نياز بدن را نيز ذخيره كند.
گفته مي‌شود از گذشته‌هاي دور، انسان‌ها به بيماري هپاتيت مبتلا مي‌شوند و تاريخچه اين بيماري، ريشه در گذشته‌هاي دور دارد؛ اما پس از جنگ جهاني دوم محققان دريافتند اين بيماري نوعي بيماري عفوني است و به اين ترتيب بتدريج انواع ويروس‌هاي ايجادكننده هپاتيت شناخته شدند.
امروزه بيماري هپاتيت مزمن ويروسي، يكي از بزرگ‌ترين مشكلات بهداشتي در سطح دنياست و كشور ما به عنوان يكي از مناطق با آلودگي متوسط ويروس هپاتيت شناخته شده است. شيوع سرمي عفونت ويروسي هپاتيت سي در سطح جهاني حدود يك درصد است و متاسفانه درصد زيادي از موارد آلودگي به هپاتيت سي به صورت مزمن در بدن باقي مي‌مانند.
در كشور آمريكا نيز بيش از ميليونها نفر به هپاتيت ويروسي مبتلا هستند. از آنجا كه اين بيماري سبب بروز بيماري‌هاي خطرناك مي‌شود و با آلوده كردن ميليونها نفر از انسان‌ها، زمينه مناسبي را براي ابتلا به ويروس اچ.آي.وي يا ويروس نقص ايمني اكتسابي و عامل ايجادكننده بيماري ايدز ايجاد مي‌كند، به عنوان يكي از مهم‌ترين عوامل تهديد سلامت عمومي از آن نام برده شده است.
اگرچه در سال‌هاي اخير با افزايش آگاهي‌هاي عمومي نسبت به اين گروه از بيماري‌ها به افق‌هاي جديدي در تضمين سلامت عمومي دست يافته‌ايم، اما متاسفانه با توجه به مشكلات ناشي از موانع موجود در جلوگيري از افزايش شيوع اين بيماري‌ها و لزوم تلاش براي كاهش هزينه‌هاي پزشكي، اقتصادي و اجتماعي ناشي از آن بايسته است راهكارهاي جديدي در اين زمينه آغاز شود. با انتقال خون از شخص آلوده به شخص سالم، آن فرد به عفونت هپاتيت ويروسي مبتلا خواهد شد. با وجود مراقبت‌هاي بهداشتي همه‌ساله 8 تا 10 هزار نفر از عوارض كبدي ناشي از هپاتيت ويروسي سي و حدود 5 هزار نفر از عوارض ناشي از ديگر انواع هپاتيت‌هاي ويروسي جان خود را از دست مي‌دهند. در حال حاضر بيماري مزمن كبدي، دهمين علت مرگ‌ومير انسان‌ها و نارسايي كبدي ناشي از هپاتيت سي، مهم‌ترين عامل پيوند كبد است.
سدي در برابر راه‌هاي مشترك انتقال بيماري
به گفته مهندس زهرا خانلري، دانش‌آموخته كارشناسي ارشد ويروس‌شناسي از دانشگاه تربيت مدرس، ويروس عامل مولد بيماري هپاتيت سي به عنوان يك جنس جداگانه در خانواده فلاوي ويريدي طبقه‌بندي شده است. در ابتلا به هپاتيت سي، بيماران دچار هپاتيت مزمن مي‌شوند كه تعداد زيادي از آنها در معرض خطر پيشرفت بيماري و ابتلا به هپاتيت مزمن فعال و التهاب كبدي قرار خواهند داشت. در برخي از كشورها مانند كشور ژاپن، ابتلا به عفونت ويروسي مولد هپاتيت سي منجر به كارسينوم كبدي خواهد شد.
ويروس اچ. آي. وي نيز مهم‌ترين ويروس در خانواده ويروس‌هاست. سيرتيپيك عفونت اچ. آي. وي در هر صورت عدم درمان در حدود يك دهه به طول خواهد انجاميد. مراحل بيماري شامل ابتلا به عفونت اوليه، انتشار ويروس به اعضاي لنفاوي، ايجاد عفونت نهاني و مخفي، افزايش شدت بيماري، بيماري باليني و در نهايت مرگ است. جالب است بدانيد احتمال ابتلا به اچ. آي. وي در ميان افراد مبتلا به هپاتيت سي بيشتر است.
در اروپا و آمريكا تقريبا 25 درصد از بيماران آلوده به ويروس اچ. آي. وي و 10 درصد از بيماران آلوده به ويروس عامل مولد هپاتيت سي داراي عفونت همزمان هستند. بررسي‌هاي انجام شده حاكي از آن است كه حدود 54 ميليون نفر در سراسر جهان به اين عفونت همزمان مبتلا هستند.
عفونت همزمان اچ. آي. وي، بيماري‌هاي كبدي وابسته به هپاتيت سي را تسريع مي‌كند كه شامل يك تغيير سريع‌تر به سمت التهاب كبدي و هپاتو كارسينوما در اين گروه از بيماران است. همچنين پيشرفت باليني اچ. آي. وي و بروز علائم بيماري ايدز در افراد داراي عفونت همزمان سريع‌تر از افرادي است كه تنها به اچ. آي. وي آلوده هستند.
به نظر مي‌رسد ميزان شيوع بالاي همزمان اين دو نوع عفونت به علت راه‌هاي انتقال معمول آنها مانند تزريق خون و فرآورده‌هاي آن باشد كه با توجه به آن غربالگري حساس و مطمئن واحدهاي خوني از طريق روش‌هاي سرولوژيك و مولكولي ضروري خواهد بود.
غربالگري خون و تشخيص انتقال ويروس از دهه 1990 مبتني بر روش‌هاي سرولوژيك بوده است. با وجود اين كه غربالگري حساس اهداكننده‌هاي خون بر اساس آنتي‌بادي، خطر انتقال ويروس را در پي انتقال خون بشدت كاهش مي‌دهد، اما همچنان خطر انتقال بيماري در دوره‌هاي پنجره‌اي ابتلا به بيماري وجود دارد.
روش‌هاي شناسايي ژنوم ويروس كه مي‌تواند عفونت را حتي در دوره پنجره‌اي نيز شناسايي كند، شناسايي ژنوم ويروس اچ. آي. وي و ويروس عامل مولد هپاتيت سي را امكان‌پذير ساخته و خطر انتقال اين بيماري‌ها را كاهش مي‌دهد. به طور كلي در تمام دنيا ويروس اچ. آي. وي به دو صورت تيپ يك و تيپ 2 وجود دارد. تيپ يك نوعي از بيماري است كه در تمام دنيا و از جمله در ايران وجود دارد، اما تيپ 2 خاص مناطقي از آفريقاست.
در روش جديد كه PCRELISA نام دارد با قابليت شناسايي ژنوم ويروس امكان شناسايي ويروس در دوران پنجره وجود دارداين دو نوع از نظر توالي ژنومي با هم متفاوت هستند. معمولا ابتلا به عفونت ويروس اچ. آي. وي و هپاتيت‌‌سي همزمان اتفاق مي‌افتد. البته در كشور ما در اين زمينه تاكنون هيچ نوع بررسي آماري انجام نشده، اما بررسي‌هاي آماري در كشورهاي مختلف و بخصوص كشورهاي آمريكايي اين موضوع را مورد تاييد قرار داده است.
علاوه بر اين، روش انتقال ايدز، هپاتيت بي و هپاتيت سي مشترك است. به عبارت ديگر اغلب افراد از طريق انتقال خون آلوده و بخصوص در سال‌هايي كه شناسايي عوامل ويروسي خوني پيش از غربالگري انجام نمي‌شد، به اين بيماري‌ها مبتلا شده‌اند.
با در نظر گرفتن اين كه انتقال و ابتلا به ويروس اچ. آي. وي و هپاتيت سي در بيشتر موارد همزمان صورت مي‌گيرد طراحي اين روش جديد كه از حساسيت بسيار بالايي بر پايه شناسايي ژنوم اين دو نوع ويروس در نمونه خون افراد برخوردار است، شناسايي همزمان ايدز و هپاتيت سي را در افراد مبتلا امكان‌پذير مي‌سازد.
اگرچه در روش‌هاي معمول تشخيص ويروس اچ. آي. وي و هپاتيت سي كه مبتني بر شناسايي آنتي‌بادي ويروس‌ها در نمونه خون افراد است، امكان تشخيص بيماري وجود دارد، اما اين ويروس‌ها در داخل بدن داراي مرحله‌اي به نام فاز پنجره‌اي هستند كه در اين مرحله هرچند عفونت در داخل بدن وجود دارد، اما هنوز آنتي‌بادي توليد نشده و قابل شناسايي نخواهد بود.
در حقيقت روش‌هاي معمول بر اساس شناسايي آنتي‌بادي عليه ويروس‌ها در داخل بدن است و دوران پنجره، دوراني است كه اين ويروس‌ها در داخل خون هستند، اما معمولا با تست‌هاي معمول آزمايشگاهي قابل شناسايي نخواهند بود.
كنترل و پايش درمان بيماران
به گفته خانلري، در اين روش جديد كه PCRELISA نام دارد، با قابليت شناسايي ژنوم ويروس، امكان شناسايي ويروس در دوران پنجره وجود دارد. استفاده از اين روش جديد، با توجه به حساسيت بالاي آن در مقايسه با روش‌هاي معمول، سبب شناسايي ژنوم ويروس خواهد شد بنابراين ويروس اچ.آي.وي و هپاتيت سي به طور همزمان قابل تشخيص هستند و زمان كمتري براي انجام تست‌هاي آزمايشگاهي تشخيص عفونت لازم است.
از قابليت‌هاي روش جديد اين است كه اگر به صورت كمي درآيد، براي تشخيص پايش درمان بسيار مفيد و از قابليت شناسايي ژنوتيپ‌هاي مختلف ويروس كه در ايران وجود دارد، برخوردار خواهد بود.
علاوه بر اين روش مذكور از نظر ايمني زيستي هم داراي اهميت است. در اين روش به جاي استفاده از مواد سمي كه نبايد وارد محيط زيست شوند از موادي استفاده شده است كه از نظر زيست‌محيطي ايمن هستند. با طراحي اين روش، كشور به ميزان زيادي از خريد كيت‌هاي تشخيص خارجي كه در موارد مورد تحريم هم قرار دارند، بي‌نياز مي‌شود و ديگر نيازي به وارد كردن اين نوع كيت‌ها نخواهد بود. يكي از مهم‌ترين مزاياي اين طرح تحقيقاتي كه در قالب پايان‌نامه كارشناسي ارشد و با راهنمايي دكتر مهرداد روانشاد در دانشگاه تربيت مدرس انجام شده اين است كه مي‌توان به موازات كاهش تعداد نمونه‌هاي جمع‌آوري شده، دقت افراد را به ميزان قابل توجهي افزايش داد. از سوي ديگر با توجه به اين كه هر دو آزمايش در يك لوله آزمايش انجام مي‌شود، هزينه لازم براي تهيه محلول‌هاي مورد نياز نگهدارنده خون نيز كاهش مي‌يابد. همچنين اين آزمايش نياز به دستگاه‌ها و تجهيزات تخصصي نداشته و در آزمايشگاه‌هاي عمومي قابل انجام است بنابراين در چنين شرايطي با انجام اين آزمايش كه از ظرفيت تشخيص بالاتري برخوردار است سطح ايمني مناسبي در تهيه خون و فرآورده‌هاي خوني فراهم خواهد شد.
در اين طرح با تلفيق روش الايزا با روش PCR ، حساسيت روش آزمايش نسبت به روش‌هاي معمول تا 10 برابر افزايش يافته و مي‌توان اميدوار بود كه در آينده‌اي نه‌چندان دور اين روش بتواند جايگزين روش‌هاي حساسي شود كه براي انجام آنها بايد از كشورهاي اروپايي و آمريكايي كيت‌هاي تجارتي خريداري شود.
خانلري در تشريح مراحل تحقيق و اجراي طرح خود يادآور شد كه پس از طراحي پرايمرها و پروب‌هاي اختصاصي دو ويروس و بهينه‌سازي روش واكنش زنجيره‌اي چندگانه، مرحله نشان‌دار كردن محصول با استفاده از نوكلئويتوهاي متصل به ديگوگسي ژنين انجام شد. محصول به دست آمده ابتدا به دو قسمت مجزا تقسيم و پس از ماسرشت شدن در شرايط قليايي با پروب اختصاصي در كنار هم قرار گرفت.
پس از شسته شدن و افزودن سوبسترا در مرحله نهايي، نمونه‌هاي مثبت و منفي از نظر عفونت با روش رنگ‌سنجي قابل شناسايي هستند. نتايج به دست آمده نشان داده است در اين طرح كه 35 نمونه با روش طراحي شده مورد آزمايش قرار گرفتند، 27 نمونه مثبت و 8 نمونه منفي تاييد شده بودند كه هيچ‌گونه نتيجه مثبت يا منفي كاذب مشاهده نشد بنابراين مي‌توان گفت روش طراحي شده داراي حساسيت قابل قبولي براي تشخيص تيپ يك بيماري ايدز و همچنين هپاتيت سي است كه به صورت اختصاصي عمل مي‌كند و مي‌تواند نقش بسيار مهمي در كاهش شمار مبتلايان به اين بيماري در سطح كشور داشته باشد.
