به گزارش «شیعه نیوز»،کشور گرجستان به دلیل نزدیکی جغرافیایی با ایران و نیز حضور مسلمانان در این کشور، مورد اهمیت است به ویژه آنکه با فروپاشی شوروی و تشکیل کشورهای جدید، رنگ مذهب در این کشورها جلوه دیگری به خود گرفته است و این موضوع، اهمیت آشنایی با وضعیت دین و آئین مذهبی در آن دیار را دو چندان می کند که مطلب ذیل به همین موضوع پرداخته است:
مقدمه:
کشور گرجستان در منطقه قفقاز و جنوب آن قرار گرفته است. قفقاز سرزمینی کوهستانی در جنوب غربی روسیه است که از غرب با دریای سیاه و آزوف، از شرق با دریای خزر، از شمال با اراضی پست کوما ـ مانیچ، از جنوب با ایران، و از جنوب غربی با ترکیه همسایه می‌باشد. وسعت منطقه قفقاز در حدود 400 هزار کیلومتر مربع است. منطقه مذکور با رشته کوه‌های قفقاز بزرگ یا کوه‌های آب پخشان، به دو منطقه جداگانه قفقاز شمالی و قفقاز جنوبی تقسیم می‌گردد. در قفقاز جنوبی به ترتیب از شرق به غرب، جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان قرار گرفته است. در قفقاز شمالی نیز به ترتیب از شرق به غرب، جمهوری‌های داغستان، چچن، اینگوش، اوستیای شمالی، کاباردا ـ بالکار، قاراچای ـ چرکس و آدیگه قرار دارند.
گرجستان از جمله كشورهاي واقع در منطقه قفقاز است و همانند كشورهاي ديگر در اين منطقه، مثل آذربايجان، از تحولات اتفاق افتاده در اين منطقه و حتی در آسیای مرکزی نمي‌تواند دور باشد. اما در اين ميان خصوصياتی را دارا می‌باشد كه اين كشور را از ساير كشورها جدا مي‌سازد. يكي از آنها واقع شدن این کشور در كنار درياي سياه و مسئله دينداري خاص در این کشور است و به طور مسالمت آمیز پیروان ادیان مختلف در این کشور در کنار هم زندگی می کنند.
فرهنگ عمومی و قومیتی
مردمان گرجی مسیحی، نسبت به دین مسیحیت علاقه خاصی دارند و حتی هر وقت از جلو کلیسایی رد می‌شوند، به آن با اشاره دست احترام می‌گذارند. غیرت دینی مردم خیلی بالاست و طبق گزارش‌های دولت حتی درصد طلاق در ميان متدينان خیلی خیلی کم است و آمار ازدواج هم بسیار بالاست. مردم نسبت به حیا و عفت حساسیت دارند و آن را محترم می‌شمارند. قوم گرجی به دلیل فرادستی و تسلطش در حوزه های سیاست، اقتصاد، زبان و فرهنگ، هویت خویش را هویتی اصیل، خالص و معادل با گرجستانی بودن جلوه داده و هویت سایر قومیت های گرجستان را هویت های بدوی، ایلی و قبیله‌ای معرفی کرده و در مواردی حتی آنها را به حد هویت های غیر انسانی تقلیل می دهد.پیوند ارگانیک ناسیونالیسم متاخر گرجستان با ساخت دولت مدرن، به مداخلات قدرت مستقر در حوزه زبان و فرهنگ دوران معاصر هیات خاصی بخشیده، به طور کلی هماهنگی و توازن بین وجوه سیاسی و نظامی قدرت با سویه های فرهنگی و زبانی آن موجب طبیعی و بی‌نقص نشان دادن هویت قوم حاکم می‌شود.در چنین بستری مقاومت هویتی و گفتمان هویت طلبی در گرجستان شکل گرفته و متأثر از تحولات سیاسی داخلی، منطقه ای و جهانی با اتخاذ راهبردهای متفاوت در چند دسته متمایز تشخص می‌یابد.
توزيع جغرافياي جمعيت مذاهب مختلف
در کشور گرجستان، اسلام، یهودیت، خورشید پرستی، بودایی و غیر آن هم وجود دارد. تعداد ارتدوكس‌هاي جهان حدود 300 يا 400 ميليون نفر مي‌باشد. ارتدوکس‌های مسیحی گرجستان خود در دنیا مستقل هستند و به هیچ کشوری و دستگاهی وابسته نیستند. اینان از دستگاه ارتدوکسی روسیه هم مستقل بوده و برای خود رهبر مستقلی دارند. در قرون وسطی و اوایل عصر جدید، ارتباط متمرکز میان گرجستان و عالم اسلام کمک کرد که اسلام به گرجستان معرفی شود. چندين کليساي پروتستان در گرجستان فعال است که از آن ميان، کليساي باپتيست(Baptist ) موفق‌ترين آنهاست. بيشتر افرادِ قوميت ارمني، پيرو کليساي گريگوري(Gregory ) هستند. گروه‌هاي کوچکي از کردهاي يزيدي(Yezidi ) ، مولوکان‌‌ها و دوخوبورهاي روس(Russian Molokan and Dukhubur ) و يهودي نيز وجود دارند که تعداد اين دو گروه آخر به دليل مهاجرت‌هاي گسترده کاهش يافته؛ فرقه‌ها و دسته‌جات جديد مذهبي، همچون شاهدان يهوه با آزار و سرکوب اجتماع و کليساهاي رسمي روبه رو هستند.
مذاهب و اقلیت های مختلف در گرجستان:
|
مذاهب
|
درصد جمعيت
|
مذاهب
|
درصد جمعيت
|
|
كليساي ارامنه
|
4
|
سپاه نجات
|
0.02
|
|
كاتوليك
|
1
|
كليساي رسولي نوين
|
0.01
|
|
لوتران
|
0.01
|
يهودي
|
0.2
|
|
باپتيست
|
0.1
|
مذاهب اسلامي
|
11.2
|
|
كليساي جمعات رباني
|
0.1
|
يزيدي
|
0.8
|
|
دوخوبور
|
0.03
|
كريشنا
|
0.001
|
|
مالاكان
|
0.04
|
بهايي
|
0.01
|
|
ادوينتيست روز هفتم
|
0.001
|
ديگر فرقه ها
|
0.01
|
|
شاهدان يهوه
|
0.3
|
ارتدوكس
|
84
|
جمعیت گرجستان بیش از 4 میلیون نفر است. از این تعداد تقریبا 600 هزار نفر مسلمان هستند. مسلمانان در شرق گرجستان که با جمهوری آذربایجان همسایه اند، ساکن بوده و به زبان آذری سخن می‌گویند. بخشی دیگر از مسلمانان هم، در سمت غرب گرجستان در حوالی مرزهای ترکیه و روسیه سکونت دارند و به زبان‌های غیر گرجی سخن می‌گویند.
اکثريت گرجي‌هاي ساکن در آجارا، مسلمانان سني مذهب هستند؛ همچنين تعداد کمي از ساکنان منطقه مشکتي مسلمان و سني هستند. ساکنان ترکِ منطقه جنوب شرقي يا آذري‌ها مسلمانان شيعه مذهب هستند و در ميان آبخازها، اوستي‌ها و يوناني‌ها مسلمانان سني مذهب وجود دارند. شیعیان گرجستان در مناطقی مانند مارنئولی، تهله، روستاولی و در اطراف تفلیس، مانند ارتاچالا، سید آباد، صابورتالی و جیردخان و... سکونت دارند. مارنئولی بزرگ‌ترین شهری است که شیعیان در آنجا مسقر و ساکن هستند.
تفلیس از قرن دوم هجری توسط مسلمانان گشوده شد، اما اسلام به تدریج درآن شهر و روستاهای اطراف نفوذ یافت. بعدها ترک‌ها با مهاجرت به این دیار، اسلام را در بخشی از آن گسترش دادند. صفویان نیز در یک مقطع، اسلام را در آن رواج داده و به خصوص در دوره آنان، اسلام شیعی در آن دیار مورد توجه قرار گرفت و شاه عباس مسجدی در تفلیس بنا نمود. در دوره تسلط عثمانی نیز، اسلام اندکی گسترش یافت. آمار دقیق مسلمانان گرجستان معلوم نیست. اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان ساکن جمهوری خود مختار آجارستان اهل تسنن هستند و مسلمانان ساکن شهرهای مارنئولی و گرادابان شیعه هستند. به صورت میانگین 11 درصد مردم جمهوری گرجستان مسلمان و از 11درصد یاد شده 7 درصد از جمعیت مسلمانان این کشور شیعیان می باشند، که اکثریت آنها در مناطق هم مرز با جمهوری آذربایجان ( جنوب و جنوب شرقی کشور) و منطقه کارتلی سفلی قرار دارند. مناطقی که جمعیتهای بزرگ آذری اما شیعی دارند عبارتند از: شهرهای تفلیس (که دو مسجد جمعه و مسجد اهل بیت در آن قرار دارد.) در حال حاضر در این شهر بیش از یک میلیون نفر جمعیت با اکثریت مسیحی گرجی، زندگی می کنند.
وضعيت كنوني مسلمانان و شیعیان گرجستان
وضعیت مسلمانان و شیعیان گرجستان را می‌توان از ابعاد مختلف ذیل مورد مطالعه و بررسی قرار داد:
الف. وضعیت فرهنگی و دینی:
از آنجا که مسلمانان از نظر آماری در مقایسه با مسیحیان در اقلیت قرار دارند و در زمان شوروی هم، دین ارزشی نداشت، می‌توان گفت که به نوعی فرهنگ دینی حاکم بر زندگی مسلمانان رنگ باخته؛ اما در عین حال، مسلمانان سعی کرده‌اند فرهنگ خاص دینی خودشان را حتی در زمان شوروی هم حفظ کنند؛ لذا زندگی آنان به نوعی با زندگی مسیحیان تفاوت پیدا می‌کند. درست است که مسلمانان با مسیحیان روابط انسانی و عاطفی برقرار کرده و به آنان زن به همسری داده‌اند، اما کوشیده‌اند نوع زندگیشان متفاوت از زندگی مسیحیان باشد. آنها برای سادات احترام خاصی قائل هستند و سعی کرده اند مساجدشان راحفظ کنند و درتمام مدت حاکمیت شوروی، در خانه هایشان مراسم محرم و عزاداری برای اباعبدالله الحسین(علیه السلام) را زنده نگه داشته‌اند. به پیشوایان دینی خود بااحترام نگریسته ،کوشیده اند به طور کلی از گوشت خوک و دیگر مذبوحات غیر اسلامی‌اجتناب کنند؛ گرچه بعضی از آنها به شراب خواری نزدیک می‌شوند. از زمان فروپاشی شوروی هم با دسترسی به مبلغان دینی، معلومات اسلامی خود را تقویت کرده‌اند. به همین علت، جوانان به شعائر دینی و برگزاری مراسم اسلامی‌توجه ویژه نشان می‌دهند. آنان سعی می‌کنند احکام اسلامی‌و قرآنی و تاریخ اسلام را به خوبی یاد بگیرند. به مبلغان دینی احترام ویژه‌ای گذاشته و با تمام جان و دل از آنها استقبال می‌کنند. به محرم و عاشورا و رمضان خیلی اهمیت می‌دهند.
در مارنئولی با اطراف روستاهای آن، در حدود 10 مسجد وجود دارد. در شهر، مسجد امام علی(علیه السلام) بزرگ‌ترین مسجد به شمار می‌آید. مسجد امام حسین(علیه السلام) هم یکی از این مساجد است. در این دو مسجد نمازهای جماعت تقریباً دایر می‌باشد. این مساجد بیشترین فعالیتشان در ماه های محرم و رمضان است.
در تفلیس نیز مسلمانان تفلیس در مناطق مختلف این شهر زیبا پراکنده هستند، اما در برخی مناطق مانند میدان که نام اصلی آن آبانیوبیس اوبانی ویا محله حمام ها حضورگسترده تری دارند .در این منطقه دو مسجد بزرگ از بیش از 130 سال قدمت قرار داشته و یکی از آنها که مسجد شاه عباس نام داشت در مسیر رودخانه بزرگ کر که شهر تفلیس را در ابعاد بسیار بزرگی به دونیم تقسیم کرده ، قرار داشته و در زمان شوروی به دلیل توسعه شهری و ساخت پل بزرگ، تخریب شده است. و دومین مسجد نیز اکنون به مسجد جمعه تفلیس معروف است در کوچه آبانی، قرار دارد و اکنون نماز جمعه هر هفته در این مکان توسط مسلمانان اهل سنت ترکیه اقامه می شود. بخش زیرین مسجد جمعه نیز مدرسه کوچک الزهرا(سلام الله علیها) قرار دارد که از مدارس تحت پوشش جامعه المصطفی(صلی الله علیه وآله) العالمیه می باشد. در محله به نام «جیردخان» در شهر تفلیس، حسینیه‌ای قرار دارد که توسط خود مردم اداره می‌شود. در این حسینیه تمام برنامه های اسلامی به صورتی زنده و بالنده برگزار می‌گردد و همیشه نماز جماعت در آن برپاست. در ایام ماه مبارک رمضان، سخنرانی و مراسم شب‌های قدر و همچنین مراسم عزاداری ماه محرم برگزار می‌شود.
ب. وضعیت اقتصادی:
مردم مسلمان گرجستان در مقایسه با دیگر مردم این سرزمین، به خصوص مسیحیان ، بسیار در مرتبه پایینی قرار دارند. آنان صاحب هیچ کارخانه‌ای نیستند، سرمایه‌های بزرگی را دارا نبوده و بیشتر به کارهای کشاورزی و دامپروری مشغول هستند. به خصوص پس از فروپاشی شوروی، در بیکاری و فقر به سر می‌برند. در داخل تفلیس غالب سبزی فروشان و سیب زمینی و پیاز فروشان جزئی، مسلمان هستند و کمتر به کارهای بزرگ تجاری و بازرگانی مشغول هستند. بازارها در دست گرجی‌های مسیحی قرار دارد.
از میان مسلمانان گرجستان که ازنظر اقتصادی در وضعیت بهتری قرار دارند، آذری ها هستند، مسلمانان آذری در مناطق جنوب شرقي و در شهر های مارنئولي، بولنیسي، دمانيسي و گارداباني نیز استقرار دارند و يا در منطقه تسالكا در شهر روستاوي در شرق گرجستان مستقر مي‌باشند. اكثر جمعيت آذري‌ها روستايي بوده و بلحاظ مذهب شيعه مي‌باشند، ولي حاکمیت هفتاد ساله نظام کمونیستی موجب شد مردم مسلمان به تدریج باورهای اسلامی خویش را از دست داده و تضعیف شوند.اما اکنون مردم در مسیر احیای مجدد دین وبازگشت به حیات اسلامی گذشته خویش هستند. آذري‌ها در محیط زندگی خویش به دلیل اشتغال به کشاورزی تمايل كمتري به مهاجرت به کشورهای دیگر نشان می دهند. جمعيت سخت‌كوش آذري‌ها نيروي كار فعالي هستند كه مي‌توانند به توسعه اقتصادي گرجستان سرعت ببخشند.
ج. وضعیت آموزشی و علمی:
مسلمانان در زمان شوروی به زبان روسی به عنوان زبان دوم خود و زبان رسمی‌کشور اتحاد جماهیر شوروی توجه نشان می‌دادند، اما پس از فروپاشی شوروی، آنان با مشکل بزرگی مواجه گردیدند و آن اینکه با زبان رسمی‌گرجی آشنا نبودند و این باعث گردید بیشتر آنها بعد از استقلال، از وارد شدن به مراکز بزرگ عالی محروم بمانند. الآن در دانشگاه‌ها کمتر مسلمان گرجی را می‌توان یافت. هیچ یک از آنان در بیش از دو دهه که از زمان فروپاشی شوروی می‌گذرد، نتوانسته اند به درجات عالی آموزشی نایل گردند؛ لذا در مراکز آموزشی و یا تحقیقاتی ، نمی‌توان مسلمانی را به عنوان استاد رسمی‌پیدا کرد.
با این حال برخی از مراکز فرهنگی و دینی و علمی شیعیان در گرجستان عبارتند از :
1مدرسه اميرالمؤمنين(ع) در شهر تفليس؛
2جمعيت اهل بيت(ع) در شهر مارنئولي؛
3مؤسسه راه حق در شهر تفليس؛
4نمايندگي مجمع جهاني اهل‌بيت(ع) در شهر مارنئولي؛
5نمايندگي مجمع جهاني اهل‌بيت(ع) در شهر قارداباغي؛
6دو مسجد در شهر مارنئولي؛
7مدرسه امام رضا(ع) در شهر مارنئولي. شهر مارنئولي برای برادران به صورت شبانه روزی، در محیط هزارو سیصد مترمربع، برای کاردانی وکارشناسی اختصاص دارد.
د. وضعیت سیاسی و اجتماعی:
با توجه به این که اکثریت گرجستان را مسیحیان تشکیل می‌دهند، دسترسی مسلمانان به ریاست جمهوری غیر ممکن است و از آنجا که مسلمانان به زبان گرجی آشنا و مسلط نیستند، از دسترسی به نمایندگی پارلمان هم در اغلب اوقات محروم می‌مانند. شهرداران هر شهر هم از خود مسیحیان گرجی بوده و حتی در شهرهای مسلمان نشین مثل "مارنئولی" و "قاردابان "هم هیچ مسلمانی نمی‌تواند شهردار باشد؛ چرا که به زبان گرجی مسلط نیستند و رتبه علمی‌هم ندارند. آنها به ندرت می‌توانند معاون شهردار باشند. هم اکنون در بیشتر ادار‌ات گرجستان، مسیحیان حضور دارند و مسلمانان از ورود به آنها محروم هستند. آنان بیشتر، استمرار بخش سیاست‌های رئیس‌جمهور زمان خود می‌باشند و هیچ نقشی در تحول آفرینی نسبت به اوضاع سیاسی کشور ندارند. به نظر آنها فرق نمی‌کند که رئیس جمهور چه کسی باشد؟ مهم این است که او از فرد قبلی بدتر نبوده باشد و یا فردایی بدتر نداشته باشند.
فعاليت‌هاي ديني ترکیه در گرجستان
هم اكنون ترکیه در گرجستان به دو كار اساسي پرداخته : يكي انتخاب و پذيرش نخبه‌هاي گرجي براي اعزام به تركيه به منظور تحصیل در دانشگاه‌هاي اين كشور و همچنین اعزام افرادي براي تحصيل علوم ديني به ترکیه ؛ دیگر تأسيس و راه اندازي مؤسسات دانشگاهي در داخل گرجستان؛ به اين مفهوم كه اکنون تركيه در گرجستان براساس گفته‌ها، حدود 14 مؤسسه آموزشي و پژوهشي رسمي دارد. در كنار اينها، تركيه علاوه بر اينكه در شهر باتومي كه با ترکیه هم مرز است، مدارس علوم ديني دارد و در نزديكي مرز آذربايجان يعني در شرق گرجستان در يك منطقه با اكثريت شيعه، يك مدرسه علوم ديني تأسیس كرده است.
فعاليت‌هاي جمهوري اسلامي ایران در گرجستان
به جهت اين که اولاً گرجستان با ايران مناقشه مرزي ندارد و نيز فرهنگ ايراني در آنجا شناخته شده و همچنین معارف شيعه با معارف ارتدوكسي در برخي موارد مشابهت دارد و دولت كنوني هم با ايران روابط بدي ندارد، فرصت خوبی برای ایران در جهت فعالیت وجود دارد و جا دارد که توجه بیشتری به این عرصه صورت بگیرد.
* دکتر مرتضی اشرافی ؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز
