مرحوم محقق ازهمان كودكی به تحصیل مقدمات علوم زمان خود پرداخت، همچنین علم هیأت و ریاضیات و منطق و كلام را نیز آموخت. سپس فقه و اصول را نیز نزد پدر و دیگر اساتید بزرگش فراگرفت.
شیخ نجم الدین حلی از اساتید بسیار مبرزی کسب فیض نموده است که برخی از آنها عبارتند از: پدرش شمس الدین حسن حلی، ابن زهره، ابوحامد نجم الاسلام محمد حلبی، ابن نما، محمد بن جعفر حلی، شیخ الشرف شمس الدین ابوعلی فخار بن معد موسوی، سید مجد الدین علی بن حسن عریضی، تاج الدین حسن بن علی بن دربی و دیگر بزرگان.
اما شاگردان این مرد بزرگ را برخی تا چهارصد نفر شمردهاند که بسیاری از آنها از علمای بزرگ قرن هفتم بهشمار میروند، که در اینجا به نام برخی از این بزرگان اشاره خواهیم داشت: علامه حلی، ابن داود حلی، ابن ربیب آدمی، سید غیاث الدین عبدالكریم بن احمد بن طاوس، سید جلال الدین مجد بن علی بن طاوس، جلال الدین مجد بن الشیخ الامام ملك الادبا، شیخ صفی الدین عبدالعزیز بن سرایای حلی، عزالدین حسن ابی طالب یوسفی، جمال الدین ابوجعفر محمد بن علی كاشی، مختصر الدین محمد حلی پسر علامه حلی، رضی الدین علی بن یوسف حلی برادر علامه حلی، شیخ جلال الدین محمد بن شمس الدین محمد كوفی و بسیاری از بزرگان دیگر.
مرحوم محقق دارای تألیفات نابی است که در علوم مختلف نگاشته است در اینجا به توضیح مختصری راجع به برخی از نوشتههای این عالم محقق اشاره خواهیم کرد:
المسلک فی اصول الدین در باب اعتقادات، النکهة فی المنطق در علم منطق، سلسله قصیدهها در باب ادبیات، المسائل العزیة و المسائل المصریة در باب پاسخ به سوالات، المعارج فی اصول الفقه و نهج الوصول الی علم الاصول در علم اصول فقه.
اما در علم فقه: شرح نکت النهایة شیخ طوسی و النافع فی مختصر الشرایع و مختصر مراسم سالار و رسالة فی القبلة و المعتبر و شرایع الاسلام فی معرفة الحلال و الحرام که این کتاب معروفترین اثری است که از محقق به یادگار مانده است که با الفاظی کم و عباراتی شیوا و سبکی روان در فقه نگاشته شده است.
کلام دیگران
عـلامـه حـلـى در درباره استاد و دایی بزرگوارش مرحوم محقق حلی اینگونه نوشته است: "این مرد بزرگ، فقیهترین مردم روزگار خویش بوده است. او رئیس علما و فقیه حكما، آفتاب درخشان فضلا، ماه شب چهارده عرفا بود."
علامه نورى نیز اینگونه محقق را معرفی میکند: "كـشـف كننده حقایق شریعت با ظریفترین نكتههایى كه تاكنون هیچ انس و جنى با آنها انس و آشنایى نداشته است ... او وارث علوم پیشوایان معصوم و حجتهاى حق بر جهانیان مىباشد او برافرازنده پرچم تحقیق بر جهانیان مىباشد، وقتى محقق گفته شد، هدف تـنـهـا اوسـت... انگشت قلم، عاجز از بازشماری اوصاف اوست او كتاب شرایع الاسلام دارد كه به مثابه قرآن فقه است كتاب معروف النافع، المعتبر، و دیگر المعارج در اصول فقه دارد."
ابن داود تقی الدین حلی شاگرد محقق نیز آورده است: "محقق حلی یكتای عصر خویش و گویاترین اهل زمان و منطقیترین آنان، فردی كه حضور ذهن سریع داشت."
مرحوم تستری در قاموس الرجال نیز مینویسد: "او نخستین کسی است که کتابهای فقهی را به روش و ترتیب متأخرین در آورد. او در کتاب شرایعش نخبه آنچه در کتاب نهایه شیخ طوسی آمده گردآوری کرده است."
وفات
ریحانة الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، تهران، شفق.
ریاض العلماء، عبدالله افندی، مشهد، آستان قدس.
