هفت خان شاهزاده سعودی برای پادشاهی

در این مقاله با عنوان «هفت معضل محمد بن سلمان:‌ نافرمانی نسل دوم» به قلم «اسعد ابوخلیل» آمده است: متعب بن عبدالله بن عبد العزیز فرزند پادشاه پیشین عربستان در آستانه نشستن بر تخت پادشاهی بود و برادرش عبدالعزیز بن عبدالله منتظر بود تا با مرگ سعود الفیصل وزارت امور خارجه را از او به ارث ببرد.

لازم بود متعب در زمان حیات پدرش عبدالله به عنوان ولیعهد تعیین شود ولی متعب تأخیر کرد و پدرش مرد. او گمان می کرد خواسته پدرش برای به قدرت رسیدن او بعد از مرگ پدرش محترم شمرده خواهد شد اما سلمان بن عبدالعزیز به سرعت زنجیره جانشینی را تغییر داد و فرزندان عبدالله را کنار زد. محمد بن سلمان به نشستن بر تخت پادشاهی بسیار نزدیک شده است ولی مشکلاتی وجود دارد: 

معضل نخست:

محمد بن سلمان مایل است پیش از مرگ پدرش بر تخت بنشیند زیرا به محض آن که پادشاه کنونی بمیرد او نیز فرصت نشستن بر تخت را از دست خواهد داد. بدعت تغییر دادن زنجیره جانشینی که ملک سلمان با رسیدن به قدرت بنیان نهاد، به محض مرگ او علیه فرزندش به کار گرفته خواهد شد. 

تغییر سریع زنجیره جانشینی در آغاز دوره پادشاهی سلمان بن عبدالعزیز به محمد بن نایف اجازه خواهد داد از همان شیوه برای کنار گذاشتن رقیبش از قدرت استفاده کند. محمد بن نایف هیچ تعهدی برای باقی ماندن محمد بن سلمان در سمت ولیعهدی به او نخواهد داد و به نفع او نیست که ولیعهدی را حفظ کند که با او بر سر قدرت رقابت کرده است حتی زمانی که در سلسله مراتب جانشینی پایین تر از او بود. 

اما معضل محمد بن سلمان این است که چه زمانی اقدام کند و چه زمانی ضربه بزند؟ کنار زدن مقرن بن عبدالعزیز آسان تر از کنار زدن محمد بن نایف بود زیرا مقرن مادر یمنی داشت که در میان آل سعود نقطه ضعف او محسوب می شد. همچنین محمد بن نایف پایگاهی برای خود در داخل دستگاه امنیتی و متحدانی در دستگاه های امنیتی و اطلاعاتی کشورهای غربی دارد. همچنین سرنگون کردن محمد بن نایف در داخل خاندان پادشاهی سعودی بدون پیامد نخواهد بود اما اگر محمد بن سلمان این دست و آن دست کند به سرنوشت متعب بن عبدالله مبتلا خواهد شد که باقیمانده عمرش را در حسرت فرصتی که از دست داد خواهد گذراند. 

معضل دیگری نیز در دل این معضل وجود دارد. به این ترتیب که هرچند چنین ضرباتی در تاریخ خاندان سعودی نادر است ولی سلمان و پسرش بدعتی را در تاریخ وراثت سیاسی بنیان گذاشتند که موجب می شود هر احتمالی مطرح باشد. ممکن است محمد بن نایف که در دستگاه امنیتی نفوذ دارد با متعب بن عبدالله که فرمانده گارد ملی است همدست شود و محمد بن سلمان را با توسل به زور کنار بزند. چنین اقدامی هرچند در تاریخ خاندان سعودی به ندرت دیده شده ولی پیامد وخیمی بر ائتلاف های بین المللی عربستان نخواهد گذاشت. دولت آمریکا محمد بن نایف را خواهد بخشید همان طور که دیگر طغیان گران را بخشید به این شرط که منافع آمریکا تأمین شود.

معضل دوم:

محمد بن سلمان، معضل اصلاحات است. روشن است که این شاهزاده جوان تلاش می کند پایگاه مردمی خاص خود را ایجاد کند زیرا فاقد محبوبیت در داخل خاندان حاکم است. اعضای خاندان آل سعود به او به علت داشتن ویژگی های نامأنوس به چشم تردید نگاه می کنند. او نمی تواند به برادران ناتنی خود تکیه کند زیرا آنها را برای نزدیک شدن به تاج و تخت پادشاهی نادیده گرفت. 

اما دیدگاه او برای کاستن از وابستگی به درآمدهای نفتی، وعده ای است که همواره با کاهش قیمت جهانی نفت، در عربستان شنیده شده است. 

اما چگونه می توان ظرف چند سال اقتصاد عربستان را که 80 درصد درآمد آن به نفت وابسته است تغییر داد؟ همچنین در فضای اجتماعی خفه کننده حاکم بر عربستان چگونه می توان به جذب سرمایه گذاران و گردشگران خارجی امیدوار بود.

معضل سوم:

محمد بن سلمان تناقض در داخل بدنه خاندان پادشاهی سعودی است. این شاهزاده جوان حتی اگر رؤیایش برای نشستن بر تخت تحقق پیدا کند نیازمند حمایت خاندان پادشاهی است. اما برنامه های او با برنامه های خاندان سعودی همخوانی ندارد مگر این که برنامه او صوری باشد. زمانی که این شاهزاده از اسراف و حیف و میل پولها در پایگاه های نظامی عربستان در مقایسه با پایگاه های نظامی آمریکا سخن می گوید، به شیوه ای که عربستانی ها درک می کنند از سلطان بن عبدالعزیز و فرزندانش انتقاد می کند که دهها سال کنترل وزارت دفاع و بخش نظامی عربستان را در اختیار داشتند. 

او برای ترویج طرح اصلاحات خود باید گذشته را تقبیح کند که این اقدام موجب فاصله گرفتن بخشی از خاندان سعودی از او خواهد شد و کار محمد بن سلمان را برای حفظ وحدت این خاندان در صورتی که پادشاه شود، دشوار خواهد کرد.

معضل چهارم:

محمد بن سلمان، عمل کردن است. این شاهزاده می خواهد تصور رایج درباره عملکرد سیاسی سنتی آل سعود را که پر از محافظه کاری و پنهان کاری و دو رویی و احتیاط و تردید و کندی است تغییر دهد و خود را فرمانده ای جسور معرفی کند. یکی از اهداف محمد بن سلمان محکوم کردن سیاست هایی است که در دوره ملک عبدالله اجرا می شد. اما اقدامات محمد بن سلمان به سرعت به ماجراجویی های پر سر و صدا و ناخوشایند تبدیل شد. 

همچنین این جنگ زیر فشار مستقیم و علنی دولت آمریکا متوقف شد. برنامه های محمد بن سلمان در سوریه و مصر و در برابر ایران همگی با شکست مواجه شده است. دوره کوتاه حکومت محمد بن سلمان پر از وعده ها و شکست های سخت و بدون هرگونه دستاورد واقعی است مگر این که اعلام علنی ائتلاف با اسرائیل را جزء دستاوردهایش محسوب کنیم.

معضل پنجم:

ضرورت جلب رضایت آمریکاست. جلب رضایت آمریکا همچنین با اصول وهابیت تناقض دارد که رژیم سعودی برمبنای آن تشکیل شد. حاکمان جدید عربستان سعودی بیش از حاکمان قبلی برای جلب رضایت کنگره آمریکا به سوی هم پیمانی با اسرائیل پیش رفتند. علاوه بر این آیا برنامه چشم انداز محمد بن سلمان با تلاش او برای جلب رضایت آمریکا همخوانی دارد؟ او می خواهد نیمی از بودجه نظامی را به ساخت تسلیحات در داخل عربستان اختصاص دهد ولی آیا آمریکا چنین اجازه ای خواهد داد؟ آمریکا پس از آن که انور سادات را به هم پیمان خود تبدیل کرد، فورا صنایع نظامی مصر و صنایع غیرنظامی این کشور و بخش عمومی آن را از بین برد. مشارکت در تولیدات نظامی امتیازی است که فقط به اسرائیل داده می شود و غیرممکن است که کنگره آمریکا چنین اجازه‌ای به طرف دیگری بدهد. خریدهای نظامی گسترده عربستان از آمریکا یکی از عوامل ائتلاف بین دو کشور است و آمریکا اجازه نمی دهد به این مسئله خللی وارد شود.

معضل ششم: به وعده پاسخ گویی و توسعه و مدرن شدن مربوط می شود. این معضل برای شاهزاده جوان سعودی، مبهم به نظر می رسد. وعده محمد بن سلمان برای توسعه جامعه و کشور، موجب افزایش امید مردم و توقعات و سطح خواسته های آنان خواهد شد ولی این شاهزاده چگونه می تواند این خواسته ها را برآورده کند؟ پاسخ گویی در پادشاهی آل سعود معنایی جز پاسخ گو بودن مردم عادی و وزیران عادی در برابر پادشاه و شاهزاده ها ندارد. اما قدرت واقعی و نفوذ واقعی و ثروت کشور در دست آل سعود و اطرافیان آنهاست. این افراد از چه کسی بازخواست خواهند کرد؟ آیا محمد بن سلمان می تواند از فرزندان سلطان بن عبدالعزیز به خاطر تاریخی طولانی از رشوه خواری و فساد بازخواست کند؟ چه کسی می خواهد وزارت کشور را بخاطر نقض حقوق بشر بازخواست کند؟ او چگونه از توسعه و قانونمداری سخن می گوید در حالی که رژیم حاکم بر سرکوب ها و فشارها و تنگناها می افزاید. سرکوب آزادی ها در زمان این شاهزاده «امروزی» افزایش یافته است.

معضل هفتم:

محمد بن سلمان، شرکت نفتی آرامکو است. محمد بن سلمان می گوید فقط پنج درصد سهام این شرکت به فروش عمومی گذاشته خواهد شد ولی گفت شفافیت، شامل کل عملکرد آرامکو و بودجه آن خواهد شد. آیا محمد بن سلمان شرکت کوچکی که زیرمجموعه آرامکو باشد تأسیس خواهد کرد تا سهام آن را به فروش عمومی بگذارد یا پنج درصد سهام اصلی شرکت را در معرض پذیره نویسی قرار خواهد داد؟ اما همین شرکت آرامکوست که درآمدها و گنج ها و ثروت های آل سعود و هزینه سنگین سیاست ها و جنگهای پنهان و آشکار آن را تأمین می کند. آیا شاهزادگان راضی به کاهش یافتن درآمدهایشان خواهند شد؟

مشکل محمد بن سلمان این است که باید برای برتخت نشستن عجله کند. او فرصت زیادی ندارد. ظرف چند ماه آینده معلوم خواهد شد آیا این شخص بر عربستان حکومت خواهد کرد یا این که به سرنوشت پسرعموهایش مثل عبدالعزیز بن فهد مبتلا خواهد شد که داستان او درباره مسموم شدنش با ابراز همدردی مواجه نشد. اما محمد بن سلمان شخصا اهل خطر کردن و قمار است که این رفتار او با رفتار فرزندان عبدالعزیز تفاوت دارد.

ناکامی محمد بن سلمان در نشستن بر تخت پادشاهی احتمالا مرگ این پادشاهی ظالمانه را سرعت خواهد بخشید. ماهیت این پادشاهی با شرایط قرن بیست و یکم تناقض دارد و این پادشاهی بدون در اختیار داشتن پول کلان نمی تواند ادامه حیات دهد. دونالد ترامپ نامزد ریاست جمهوری آمریکا آنچه را در ذهن خیلی‌ها بود بیان کرد آنجا که گفت:« اگر حمایت آمریکا نبود، حکومت آل سعود ادامه پیدا نمی کرد. »

بوق‌های تبلیغاتی محمد بن سلمان در رسانه های عربی و غربی، این شاهزاده را به گورباچف تشیبه می کنند. شاید آنها یک وجه تشابه داشته باشند: گورباچف اتحاد شوروی را به سوی نابودی پیش برد و احتمال دارد محمد بن سلمان نیز رژیم سعودی ار به سمت نابودی پیش ببرد. چنین تحولی به نفع همه ما است.