ابوذر ابراهيمي ترکمان
بر اثر انقلاب بلشويکي در سال1917، مذهب در روسيه، نه تنها از شمار دغدغه‌هاي دولت خارج که حتي مبارزه جدي عليه آن آغاز شد، به گونه‌اي که همراه براندازي تزار، مبارزه سرسختانه‌اي با کليسا و اسلام و ديگراديان آغاز شد.
انقلاب بلشويکي توانست تزار راسرنگون سازد ولي مبارزه‌اش با مذهب ناکام ماند و هرچند مذهب و مظاهر مذهبي به شدت ضعيف شدند، ولي هرگز به نابودي نگراييدند. از هنگامي که کمونيست‌ها، مذهب را «افيون» توده‌ها معرفي کردند و به همين بهانه توانستند آموزش‌هاي مذهبي را ممنوع اعلام کنند تا آن هنگام که به دستور لنين و تروتسکي، همه اموال کليسا و مساجد و معابد مصادره شد و بسياري ازکشيشان و روحانيون مسلمان اعدام شدند و برنامه‌هاي پنج ساله براي زدودن دين از صحنه زندگي مردم به رهبري ياروسلافسکي آغاز شد، روزهاي سختي براي متدينان به اديان الهي گذشت، ولي هرگز سياست دين زدايي نتوانست به نتيجه برسد و از همين روي با فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، تمام مظاهر ديني از حافظه تاريخي مردم به صحنه زندگي بازگردانده شدند و بازيابي و احياي دوباره تشکيلات از بين رفته مذهبي، به همت متدينان و از همان آغازين روزهاي پس از فروپاشي شوروي آغاز شد. مسيحيان در احياي کليسا کوشيدند و مسلمانان در پي احياي مساجد برآمدند.
تشکيلاتي که کليساي ارتدوکس به احياي آن همت گماشت، در اثر حمايت‌هاي دولت به سرعت فراگير شد و توانست برنامه‌هاي آموزشي خود را آغاز و نسبت به گسترش کليساها و آموزه‌هاي ديني اقدام کند و حتي امروز توانسته است در تعاملش با دولت، آموزش‌هاي کليسا را به عنوان دروس اختياري در سطح مدارس روسيه راه‌اندازي کند. در نوشتاري که در پي مي‌آيد، اين تشکيلات و فعاليت‌هايش مورد بررسي قرار مي‌گيرند:
پراواسلاو يا ارتدوکس؟
پراواسلاو برگرفته از يک لغت يوناني به معناي قضاوت درست يا آموزه درست، واژه‌اي مذهبي است که مي‌تواند در چهار معناي نزديک به هم و در عين حال کاملا جداگانه استفاده شود.
امروزه اين واژه به طور گسترده به معناي خط سير مسيحيت به کار مي‌رود. مسيحيت در دوره هزاره پس از ميلاد در شرق امپراتوري روم شکل گرفت. اين عبارت به معناي مجموعه دانش‌ها و علوم ديني است که کليساي پراواسلاو را حفظ مي‌کند. از نظر علم معناشناسي در زبان روسي، استفاده از واژه «ارتودکس» يا «ارتدوکسي» درست نيست، البته هنوز هم به دليل ترجمه اشتباه از زبان‌هاي اروپايي، گاه در متون ديني با چنين واژه‌اي برخورد مي‌کنيم.
تشکيلات و اطلاعات
در زمان‌هاي بسيار دور کليساي ارتدوکس بلغارستان، صربستان، گرجستان، روسيه، يونان، آلکساندري‌ها در مصر و آنتي اوخي در سوريه به طور متحد با يکديگر عمل مي‌کردند. اين اتحاد تا به امروز حفظ شده، اما هر يک از اين کليساها مستقل عمل مي‌کنند و تنها براي گرفتن تصميمات خاص گرد هم جمع شده و از نظرات يکديگر بهره مي‌برند.
کليساي ارتدوکس روسيه، يکي از همين کليساهاي مستقل محلي به شمار مي‌رود که از اعتقادات و جامعه مذهبي يکسان و متحد با ديگر کليساهاي محلي ارتدوکس برخوردار است. هدف کليسا، گسترش اعتقادات ارتدوکس در ميان افرادي است که در منطقه تحت قوانين کليساي ارتدوکس روسيه زندگي مي‌کنند: در روسيه، اوکراين، بلاروس، مولداوي، آذربايجان، قزاقستان، قرقيزستان، ليتواني، لتوني، تاجيکستان، ترکمنستان، ازبکستان، استوني و همچنين کشورهايي که داوطلبانه خواهان داشتن چنين کليسايي بودند. در سال 1988 کليساي ارتدوکس روسيه هزار سالگي پذيرش مسيحيت در روسيه را جشن گرفت. در اين جشن 67 کشيش، 21 راهب، 6893 واحدهاي زيرين در نظام کليسا، دو آکادمي علوم معنوي و سه مؤسسه آموزش متوسطه الهيأت شرکت داشتند.
امروزه تعداد روحانيون مذهب ارتدوکس روسيه به 30544 نفر رسيده و تعداد مدارس تعليمات مذهبي بالغ بر 11051 مدرسه و مراکز جوانان نيز بالغ بر 463 مرکز است.
در سطح جهاني تعداد کل واحدهاي زيرين نظام کليسا (پايين ترين واحد در نظام کليسا) چيزي در حدود 29141 واحد و 769 صومعه است که 372 صومعه متعلق به راهبان مرد و 379 صومعه متعلق به راهبان زن است. هم‌اكنون در خاک روسيه نيز 219 صومعه مردان و 240 صومعه زنان وجود دارد. در کشورهاي آسياي مرکزي 267 صومعه متعلق به مردان و در کشورهاي دوردست شش صومعه (سه تا براي مردان و سه تا براي زنان) وجود دارد. علاوه بر اين تعداد، حدود 25 صومعه زير نظر غير مستقيم کليساي اصلي فعاليت دارند (چهار صومعه مردان و چهار صومعه زنان هم در مسکو قرار دارد).
در مسکو تعداد معابد و کليساهاي کوچک به 851 مي‌رسد که به شرح زيرند:
338 واحد زيرين نظام کليسا
135 مهمانسراي روحانيون
هفت کليساي جامع به سبک کرملين (داراي ستاره پنج گوشه در بالاي گنبد)
دو کليساي جامع کافدرال (کليساي اصلي شهر که در آن مراسم مهم انجام مي‌شود)
پنج معبد
338 معبد متعلق به واحدهاي زيرين نظام کليسا
135 مهمانسراي کشيشان
97 مهمانسراي راهبان
88 معبد متعلق به صومعه
شانزده معبد مخصوص غسل تعميد
78 کليساي کوچک
86 معبد و کليساي کوچک در دست احداث
در 725 معبد مسکو مراسم مذهبي انجام مي‌شود که از اين ميان 163 معبد براي زندگي طراحي شده است. در 15 معبد مراسم انجام نمي‌گيرد.
در مسکو حدود 1266 کشيش و 504 روحاني در حال خدمت هستند (در واحدهاي زيرين نظام کليسا، 802 کشيش و 287 روحاني هستند و در معابد 405 کشيش و 181 روحاني). چهارده کشيش در مأموريت‌هاي خارج از کشورند. 39 کشيش و 25 خادم نيز به عنوان خادمان کليسا به شمار مي‌روند. بيست کشيش و يازده خادم کليسا نيز از مبادرت به انجام امور روحانيت ممنوع هستند.
در کليساي ارتدوکس روسيه، پنج آکادمي علوم معنوي وجود دارد، سه دانشگاه ارتدوکس، دو انستيتوي الهيأت، 38 مؤسسه آموزش متوسطه الهيأت (براي آمادگي طلاب روحاني براي ورود به مقطع بعدي) و 39 مؤسسه عالي الهيأت مشغول به فعاليت هستند؛ همچنين دوره‌هاي کوتاه مدت در کليساي کراسنويارسک برگزار مي‌شود.
ساختار اداره کليساي ارتدوکس روسيه بدين صورت است که واحدهاي کوچکتر توسط واحدهاي بزرگتر کنترل مي‌شوند. کليساي جامع محلي و سينود مقدس زير نظر اسقف اعظم مسکو و تمام روسيه اداره و کنترل کليساهاي کوچکتر را به عهده دارند.
کليساي جامع محلي از اسقف کليسا، نمايندگان خادمان و راهبان تشکيل شده است. کليساي جامع محلي به آموزش علوم ديني کليساي ارتدوکس مي‌پردازد، ضمن اينکه اتحاد در اعتقادات و علوم را با کليساي محلي حفظ مي‌کند.
کشيشان مسائل داخلي زندگي کليسا را حل و فصل مي‌کنند و اسقف اعظم مسکو و تمام روسيه بر تمام امور نظارت مي‌کند.
در کليساي جامع، در کنار ديگر امور، آمادگي براي فراخوان کليساي جامع محلي و نظارت بر تحقق تصميم‌ها گنجانده شده است؛ تصميم‌گيري و تغيير آيين نامه کليساي ارتدوکس، تصميم‌گيري درباره مراسم مذهبي، دکترين علوم ديني، قوانين کليسا و مسائل مربوط به تدريس علوم ديني توسط کشيشان، تأييد کشيشان و خادمان کليسا، تشريح قوانين و آداب کليسا، تشريح نگراني کشيشان معلم دربارهمسائل عصر کنوني، تعيين کيفيت روابط با سازمان‌هاي دولتي؛ حمايت و پشتيباني از ارتباط با کليساهاي ارتدوکس محلي؛ ساخت، سازماندهي دوباره و دادن اختيار براي انجام امور به طور مستقل به کليساها، صومعه‌ها و مؤسسه‌هاي سينودال محلي؛ تأييد مدال‌ها و قدرداني از خدمات کليساهاي جديد و از اين قبيل امور.
سينود مقدس که اسقف مسکو و کل روسيه به شمار مي‌رود، در حقيقت سازماني جهت اداره کليساي ارتدوکس روسيه در دوره بين کليساهاي جامع ارتدوکس است.
اسقف اعظم مسکو و تمام روسيه در ميان مقامات روحاني کليساي ارتدوکس روسيه ارجحيت دارد. وي وظيفه مراقبت از امور مربوط به کليساي ارتدوکس روسيه را چه در داخل کليسا و چه در خارج به عهده دارد و با همکاري سينود مقدس اين امور را اداره مي‌کند. اسقف توسط کليساي جامع محلي از بين روحانيون درجه بالاي کليساي ارتدوکس روسيه انتخاب مي‌شود، سن وي نبايد بيش از چهل سال باشد و همچنين وي بايد از تجربه کافي در اداره امور ديني برخوردار بوده و روحيات مهربان داشته باشد.
سازمان‌هاي مجري دستور‌هاي اسقف و سينود مقدس را مؤسسات سينودال مي‌نامند. بخش روابط خارجي کليساها، شوراي نشر و انتشارات، کميته آموزش، بخش تشريح اعتقادات مسيحيت به صورت پاسخ و پرسش (تشريح اعتقادات به صورت کوتاه) و بخش امور جوانان در حيطه وظايف مؤسسه سينودال است. اسقف مسکو و تمام روسيه وظيفه رسيدگي به تمام اين امور را به عهده مؤسسه سينودال مي‌گذارد. در هر يک از اين مؤسسات سينودال دايره‌اي از مسائل عمومي کليساهاست که به حوزه کار عملي آنان مربوط مي‌شود.
بخش روابط خارجي اسقف مسکو
اين بخش به معرفي کليساي ارتدوکس روسيه در روابط آن با دنياي خارج مي‌پردازد. اين بخش روابط کليساي ارتدوکس روسيه، زمينه‌هاي ارتباط با کليساهاي ارتدوکس محلي، کليساهاي غير ارتدوکس و جمعيت‌هاي مسيحي و غير مسيحي، ديگر دول، پارلمان‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات اجتماعي، سازمان‌هاي بين دولتي، مذهبي و اجتماعي و بين المللي، مطبوعات و همچنين سازمان‌هاي فرهنگي، اقتصادي و توريستي را برقرار مي‌کند. علاوه بر آن، بخش روابط خارجي، براي ترويج و آشناسازي مردم مرزهاي دور از روسيه، سفرهايي را برنامه ريزي کرده و از افراد معتقد و روحانيون خود استفاده مي‌کند. از ديگر وظايف اين بخش، نظارت بر مطالبي است که با نشريات درباره کليساي ارتدوکس روسيه در اختيار افراد قرار مي‌گيرد. اين بخش با حمايت مطبوعات، سايتي رسمي به نام اسقف اعظم مسکو تدوين کرده؛ به علاوه بولتن‌هاي اطلاعاتي روابط خارجي و مجله کليسا به نام «کليسا و زمان» به طور منظم منتشر مي‌شوند. از سال 1989 بخش روابط خارجي کليسا توسط پدر کريل (کشيش مسئول بخش روابط خارجي) در سمالنسکي راه‌اندازي شده است.
شوراي انتشارات اسقفي مسکو
اين شورا سازماني است متشکل از نمايندگان مؤسسات سينودال، مدرسين و روحانيون، ناشران کليسا و ديگر مؤسسات کليساي ارتدوکس روسيه. شوراي انتشارات در سطح کليساي همگاني سلسه فعاليت‌هايي دربارهچاپ و انتشارات راه‌اندازي کرده است. انتشار برنامه‌هاي مؤسسه سينود مقدس و ارزيابي نسخه‌هاي خطي منتشر شده در حيطه فعاليت‌هاي اين بخش است. انتشارات اسقفي مسکو در حال حاضر به انتشار مجله «پاتريارخات مسکو» و روزنامه «اخبار کليسا» در چاپخانه رسمي اسقفي مسکو مي‌پردازد؛ مجموعه «فعاليت‌هاي روحانيون» و تقويم رسمي کليسا را منتشر مي‌کند، تاريخ خدمات اسقفي را مي‌نويسند و به انتشار اسناد رسمي کليسايي مي‌پردازند. علاوه بر آن، چاپ و انتشار دست نوشته‌هاي مقدس، مراسم مذهبي و ديگر کتاب‌ها نيز به عهده اين بخش مي‌باشد. شوراي ناشران و اسقفي مسکو و انتشارات اسقفي مسکو تحت مديريت ولاديمير سيلويف اداره مي‌شوند.
کميته علمي
اين کميته بر امور مربوط به مؤسسات علوم ديني و الهيأت که دانشجويان آن روحانيون آتي و خادمان کليسا خواهند بود، مي‌پردازد. در چهارچوب برنامه‌هاي شوراي علمي، برنامه‌ريزي براي مؤسسات آموزش علوم ديني و ايجاد سيستم يکپارچه استاندارد براي مدارس ديني به عهده اين بخش است. اسقف ويريسکي يوگني مدير اين بخش است.
بخش آموزش مذهبي و پرسش‌هاي ديني
اين بخش در راستاي انتشار علوم مذهبي در ميان مردم جهان، از جمله مؤسسات علمي عرفي است. روش‌هاي آموزش مذهبي و پرسش و پاسخ مردم جهان کاملا گوناگون است: مدارس کليسا در معابد، محافلي براي بزرگسالان، گروه‌هاي آمادگي بزرگسالان براي پذيرش مسيحيت، مهدکودک‌هاي ارتدوکس، گروه‌هاي ارتدوکس در مهد کودک‌هاي دولتي، دبيرستان‌هاي ارتدوکس، مدارس و دوره‌هاي آشنايي با ارتدوکس، مدارس کليسايي (که عمدتا براي بزرگسالان و در روز يکشنبه برگزار مي‌شود) بيشتر به اين امر مي‌پردازند. اسقف ماندريت اييوآن (اقتصاد دان) در حال حاضر مديريت اين بخش را به عهده دارد.
بخش نيکوکاري و کمک‌هاي اجتماعي
انجام برنامه‌هاي سازمان دهي شده اجتماعي بر عهده اين بخش است و کار اجتماعي در سطح کل کليساها را هماهنگ مي‌کند. اين بخش به طور مطلوب برنامه‌هاي پزشکي را در کارهاي خود گنجانده است. در اين ميان توجه اصلي به کار کلينيک‌ها و بيمارستان‌هاي مرکزي اسقفي مسکو به نام آلکسي مقدس، اسقف اعظم مسکو و تمام روسيه معطوف است. اين کلينيک يکي از چندين کلينيک مسکو به شمار مي‌رود که معاينه و معالجه در آن رايگان است. علاوه بر آن، اين بخش بارها کمک‌هاي مردمي در اختيار مناطق فقيرنشين و يا جنگ زده قرار داده است. رياست اين بخش در حال حاضر بر عهده اسقف وارانژسکي و سرگي باريسوگلبسکي است.
بخش ميسيونري
اين بخش به هماهنگي فعاليت‌هاي ميسيونري کليساي ارتدوکس روسيه مي‌پردازد. امروز اين فعاليت وظيفه‌اي مهم را بر عهده گرفته است و آن بازگشت به کليساي مردمي است که در نتيجه آزار و اذيت‌هاي قرن بيستم به طور کامل از اعتقادات اجدادي خود جدا شد. وظيفه مهم ديگر بخش ميسيونري مقابله با فرهنگ تخريب گرايي است. مديران اين بخش در حال حاضر اسقف بلگورودسکي و اييوآن ستاروسکولسکي هستند.
بخش همکاري متقابل با نيروهاي مسلح و مؤسسات حافظ حقوق
فعاليت‌هاي مربوط به همکاري با نيروهاي نظامي و مؤسسات حافظ حقوق بر عهده اين بخش است.
امور جوانان
بخش امور جوانان در سطح کليساهاي همگاني، همکاري‌هايي را با جوانان انجام مي‌دهد و زمينه همکاري آنان را با کليسا مهيا مي‌سازد. اسقف کاسترومسکي و گاليچسکي الکساندر مديريت اين بخش را در حال حاضر به عهده دارند.
تقسيمات کليساي ارتدوکس روسيه
کليساي ارتدوکس روسيه به بخش اسقف‌ها - کليساهاي محلي، به مديريت اسقف‌ها و اتحاديه‌هاي اسقف‌ها، صومعه‌ها، مهمانسراها، مؤسسات آموزش علوم ديني، واحدهاي زيرين، هيأت‌ها و هيأت‌هاي برادران و خواهران تقسيم بندي مي‌شود.
واحدهاي زيرين در نظام کليسا را جامعه مسيحيان ارتدوکس «خودمختار» تشکيل مي‌دهند که از روحانيون و مردم عادي تشکيل شده و در يک معبد متحد شده‌اند. واحد زيرين کليسا زير مجموعه کليساي ارتدوکس روسيه است و تحت نظارت اسقف و مديريت يک اسقف (تعيين شده براي آنها) قرار دارد.
واحد هدايت واحدهاي زيرين را مجمع واحدهاي زيرين مي‌نامند و مديريت آن به عهده يک اسقف است. در مجمع واحدهاي زيرين، شورايي وجود دارد که امور اجرايي را به عهده داشته و پاسخگوي مسائل به اسقف و مجمع واحدهاي زيرين مي‌باشد.
هيأت‌هايي که موسوم به هيأت‌هاي برادري و خواهري با موافقت اسقف و با اجازه اسقف اعظم براي خود مکان‌هايي را مي‌سازند. هدف اين واحدهاي برادري و خواهري، جذب معتقدان به تلاش و دلسوزي براي حمايت از معابد در شرايط مقتضي و همچنين انجام کارهاي نيکوکارانه، خيرخواهانه، روشنگري‌هاي مذهبي- اخلاقي و تربيت است. هيأت‌هاي برداري و خواهري تحت نظارت اسقف فعاليت مي‌کنند.
صومعه- يک مؤسسه کليسايي است که مسيحيان ارتدوکس در آن هم زندگي مي‌کنند و هم فعاليت‌هاي مربوط به مجامع زنان و يا مردان را انجام مي‌دهند. آنها داوطلبانه زندگي در صومعه را براي سير کمال معنوي و اخلاقي و اعتقادات مشترک ارتدوکس انتخاب کرده‌اند. حل و فصل مسائل مربوط به تاسيس صومعه به عهده اسقف اعظم مسکو و تمام روسيه و همچنين سينود مقدس مي‌باشد. اين صومعه‌ها تحت نظارت اداره فرايض و امورات اسقف‌هاست.
اسقف‌هاي کليساي ارتدوکس روسيه مي‌توانند در واحدي به نام «اگزآرخات» متحد شوند. اصل ملي گرايي- منطقه اي، اساس اين اتحاد را تشکيل مي‌دهد. تصميم براي تأسيس يا انحلال اگزآرخات و همچنين مرزهاي منطقه‌اي آن توسط اسقف کليساي جامع اتخاذ مي‌شود. در حال حاضر، در کليساي ارتدوکس روسيه يک اگزآرخات بلاروسي تشکيل شده است که در خاک بلاروس قرار دارد. اسقف مينسکي و فيلارت سلوتسکي و همچنين اسقف تمام بلاروس اگزارخ اداره آن را به عهده دارند.
علاوه بر موارد گفته شده، کليساهاي خودمختار و مستقلي هم در ساختار اسقفي مسکو وجود دارد. ساخت آنها و تعيين مرزهاي مربوط به اين کليساها در صلاحيت کليساي جامع محلي و يا کليساي جامع کليساي ارتدوکس روسيه است. کليساهاي مستقل فعاليت‌هاي خود را در مرزهاي تعيين شده اکنون توسط اسقف توماس انجام مي‌دهند (که اين مرزها نيز با تصميم گيري کليساي جامع محلي و يا اسقف مي‌باشد). در حال حاضر کليساهاي مستقل از اين قبيل هستند: کليساي ارتدوکس ليتواني (به مديريت اسقف ريژسکي و الکساندر تمام ليتواني)، کليساي ارتدوکس مولداوي (به مديريت اسقف کيشينوسکي و ولاديمير تمام مولداوي)، کليساي ارتدوکس استوني (به مديريت اسقف تالينسکي و کارنولياي تمام استوني). کليساي ارتدوکس اوکراين يک کليساي مستقل با اختيارات وسيع (از نظر خودمختاري) است. مديريت اين کليسا بر عهده ولاديمير، اسقف کيف و تمام اوکراين است.
کليساهاي خودمختار ارتدوکس ژاپن و چين در امور خود اصلا به هدايت داخلي وابسته نيستند و کاملا آزادانه عمل مي‌کنند.
کليساي خودمختار ارتدوکس چين در حال حاضر متشکل از چندين جامعه معتقدان ارتدوکس است. تا زمان تاسيس کليساي خودمختار ارتدوکس در اين کشور، کليساي ارتدوکس روسيه مطابق با فرايض و اعتقادات جاري در آنجا فعاليت مي‌کرد.
بودجه کليسا
بخشي از بودجه کليساهاي همگاني از طريق کمک‌هاي داوطلبانه به اداره اسقف‌ها، معابد مسکو، صومعه‌ها، مهمانسراهاي کليسايي و همچنين کمک‌هاي افراد حقوقي و حقيقي تامين مي‌شود. سهم اسقف‌ها در حدود 10% کل بودجه است. در سال 2007 تنها 55 اداره مربوط به اسقف‌ها حق عضويت خود را به اسقفي مسکو براي احتياجات کليساهاي همگاني پرداخت کردند و مقدار آن آنقدر کم بود که با حق عضويت معابد کوچک مسکو در مناطق مرکزي ـ جايي که مردم بسيار کمي زندگي مي‌کنند ـ تقريبا برابري مي‌کرد.
پس از سال 2004 هزينه‌هاي کليساي همگاني به 55% افزايش پيدا کرد. بيشتر اين بودجه صرف کتاب‌هاي معنوي مؤسسات آموزشي (46% از آن) مي‌شد و حق عضويت اسقف‌ها تنها 29% از کل اين بودجه بود.
در سال گذشته، بودجه‌اي که کليساي اسقف‌ها در اختيار کليساي همگاني قرار داد حتي سه برابر کمتر از معابد مسکو بود.
روابط بين ارتدوکس‌ها
کليساي ارتدوکس روسيه، در جهت گسترش روابط با غير اسلاوها به انجام برنامه‌هايي در زمينه گفت‌وگو و همکاري متقابل با کليساهاي گوناگون و مجامعي که خود را مسيحي مي‌دانند، اقداماتي را در پيش گرفته است.
برنامه بدين صورت است که کليساي ارتدوکس روسيه، گفت‌وگوهايي با هر يک از کليساها به طور جداگانه انجام مي‌دهد؛ براي مثال با کليساي آپاستول ارمنستان يا کليساهاي خاور نزديک. موضوع اين گفت‌وگوها بيشتر در چهارچوب گفت‌وگوهاي مذهب ارتدوکس (با اعتقادات مشترک) است و هر دو طرف، موضوعات کليسايي – تاريخي و همچنين مسايلي که مسيحيت امروز با آن روبرو است را بررسي مي‌کنند. ايشان معتقدند که بيشتر اين نقطه نظرات با آنچه که در کليساي ارتدوکس روسيه مطرح مي‌شود، به نقطه‌اي مشترک مي‌رسند.
در حال حاضر ارتباط با ديگر مسيحيان غير اسلاو در روسيه و ديگر کشورهاي شوروي سابق يکي از مهم ترين بخش‌هاي گفت‌وگو بين مسيحيان به شمار مي‌رود.
روابط با غير مسيحيان
امروزه کليساي ارتدوکس معتقد است پيروان مذاهب سنتي نمي‌توانند با يکديگر ارتباط نداشته باشند. مسيحيان، يهوديان، مسلمانان و بوداييان تحت فشار جهان بيني ضد مذهبي قرار دارند که تنها وانمود به رعايت تمام اصول زندگي اجتماعي مي‌کند.
طي چهار سال گذشته همکاري‌هاي بين مذهبي در روسيه فدرال همچنان در چهارچوب شوراي بين مذاهب روسيه ادامه داشت. علاوه بر اين شورا، يک شوراي بين مذاهب نيز در ميان کشورهاي آسياي مرکزي وجود دارد. اين ارگان‌ها به حل مسائل در روابط کليسايي- دولتي مي‌پردازد و تلاش دارد روابط کليسايي- اجتماعي را گسترش داده و در جهت هدايت جوانان به سمت رعايت ارزش‌هاي اخلاقي در ارتباط با مردم مليت‌هاي گوناگون و فرهنگ آنان فعاليت مي‌کند.
طي ده سال گذشته جامعه جهاني با مسائلي از قبيل افراط گرايي و تهديدات تروريستي روبه‌رو بوده است. براي حل و فصل اين قبيل مسايل، سال 2006 يک مجمع رهبران مذهبي با حضور نمايندگان مذاهب سنتي برگزار شد. در اين مجمع نمايندگان کليساهاي ارتدوکس محلي، سران و نمايندگان عالي رتبه مسيحي، مسلمان، يهودي، بودايي و ديگر مجامع مذهبي از 49 کشور دنيا حضور داشتند. کليسا گفت‌وگوهايي جدي نيز با سران اسلام انجام داد.
کليسا، دولت، سياست
مجلس روسيه در سال 1977 قانوني را به تصويب رساند که بر پايه آنها، فعاليت ادياني در روسيه مجاز شد که دست کم پانزده سال در اين کشور سابقه داشته باشند. پس از آن، فضاي مناسبي براي همکاري ميان دولت و مذهب در روسيه فدرال به وجود آمد. از همين روي، مسيحيان ارتدوکس، مسلمانان، بوداييان و يهوديان اجازه فعاليت يافتند.
روس‌ها در قرن دهم به مذهب ارتدوکس گرويدند و کليساي ارتدوکس با تکيه بر اين قدمت تاريخي در برابر دولت موضع همگرايي را اتخاذ کرد و از بازگردانده شدن بخشي از موقوفات کليسا استقبال کرد و به سرعت به بازيابي قدرت از دست رفته خود در زمان پيش از فروپاشي پرداخت. اگر چه اکنون مدعي است که دولت هنوز در بازگرداندن بخش اعظمي از موقوفات کليسا تعلل کرده، ولي هرگز همگرايي خود را در برابر دولتهاي گوناگون از دست نداده و اکنون با تلاش‌هاي گسترده توانسته است کليساهاي فراموش شده را به ياد شهروندان روس بياورد و مشارکت آنان را در مراسم عبادي خود جلب کند. در روسيه کليسا و دولت خدمات متقابلي به يکديگر ارايه کرده اند. دولت روسيه همواره (به جز زماني که دين زدايي در روسييه بر پايه آموزه‌هاي لنين در دستور کار قرار گرفت)، وامدار کليسا بوده و در توسعه آن کوشيده است. اکنون کليسا مي‌کوشد با تقبيح دوران کمونيستي، آخرين تزار روس را شهيد بنامد و از اين رهگذر همگرايي خود را با دولت تحکيم بخشد. بحث همچنان درباره جايگاه و نقش مذهب در زندگي کشور و همکاري سازمان‌هاي مذهبي با دولت ادامه پيدا کرد.
بنا بر ماده 14 قانون اساسي روسيه، کشور از دولت عرفي برخوردار است. «هيچ مذهبي ـ همان گونه که در قانون گفته شده است ـ نمي‌تواند اجباري باشد. اتحاديه‌هاي مذهبي از دولت جدا هستند و در مقابل قانون با ديگران يکسان تلقي مي‌شوند. قانون «آزادي وجدان و مذهب» که سال 1997 به قانون اساسي اضافه شد، اين شرايط را تأييد مي‌کند. در اين قانون به ويژه تأکيد شده است که مجمع فدرال قانون اين سخن را پذيرفته است که مي‌گويد: «با عنايت به اينکه دولت روسيه بر مبناي ارتدوکس شکل گرفته است، در جهت بالا بردن روح معنويت و فرهنگ آن، ضمن پذيرش مذهب ارتدوکس، روسيه براي مذاهب ديگر از جمله، اسلام، بوديزم، يهوديت و ديگر مذاهب که جزو لاينفک تاريخ ملت روسيه هستند، احترام قايل است». با وجود اين، مهمترين بخش اين قانون مکتوب، در آن است که اين قانون خلا ارتدوکس را در مناطق مذهبي از بين برده است.
هم‌اكنون اسقف اعظم مسکو و تمام روسيه به دنبال گسترش هر چه بيشتر همکاري‌هاي کليسا با دولت و کليسا با جامعه است. مدارکي وجود دارد که نشان مي‌دهند: «در دنياي کنوني دولت معمولا به صورت عرفي است و خود را با الزامات مذهب در ارتباط قرار نمي‌دهد. همکاري دولت با کليسا محدود شده است و بر مبناي دخالت نكردن در کار يکديگر استوار است. با وجود اين، قاعدتا، دولت مي‌داند که حکومت بشري بدون رعايت اصول اخلاقي تعيين شده امکان پذير نيست؛ اصولي که وجودشان براي نجات بشريت الزامي است. به همين خاطر وظايف و جهت فعاليت کليسا و دولت نه تنها در نقطه دستيابي به اهداف کاملا زميني، که تحقق ماموريت نجات بخشي است... کليسا مي‌تواند در اموري مربوط به خود کليسا، افراد و جامعه با دولت همکاري کند، براي کليسا اين همکاري متقابل بايد بخشي از مأموريت نجات بخشي آنها باشد. کليسا قصد دارد در ساختن زندگي بشر در تمام سطوح شرکت داشته باشد و اينجا، همان نقطه‌اي است که کليسا و دولت مي‌توانند با يکديگر متحد شوند.
مراکز علوم ديني و الهيات تحت نظر اسقفي‌ها
آکادمي علوم ديني مسکو و سمينارها
آکادمي علوم ديني سنت پترزبورگ و سمينارها
آکادمي علوم ديني کيف و سمينارها
آکادمي علوم ديني بلاروس (مينسک) و سمينارها
آکادمي علوم ديني کيشينف و سمينارها
انستيتو الهيأت ارتدوکس نووسيبيرسک
دانشگاه ارتدوکس سرگي رادونژسکي در تساريتسينسکي
انستيتو الهيأت ارتدوکس چرنويتسکي
سمينارهاي علوم ديني و الهيأت
سمينار علوم ديني بلگوگراد
سمينار علوم ديني ولاديمير
سمينار علوم ديني والينسکي
سمينار علوم ديني يکاترينبورگ
سمينار علوم ديني ايوانوف
سمينار علوم ديني کازان
سمينار علوم ديني کالوژسکي
سمينار علوم ديني کالامنسکي
سمينار علوم ديني کاستروم
سمينار علوم ديني کورسک
سمينار علوم ديني نيژني نوگورد
سمينار علوم ديني سويتا-نيکولو- اوگرشسک
سمينار علوم ديني ادسا
سمينار علوم ديني پريريينسک
سمينار علوم ديني پاچايوسک
سمينار علوم ديني ريژسک
سمينار علوم ديني سامارسک
سمينار علوم ديني ساراتوف
سمينار علوم ديني سمالنسک
سمينار علوم ديني ستاوروپولسک
سمينار علوم ديني سرتنسک
سمينار علوم ديني تاشکند
سمينار علوم ديني تولولسک
سمينار علوم ديني تومسک
سمينار علوم ديني تولسک
سمينار علوم ديني خارکوف
مؤسسات علوم ديني کليساي ارتدوکس
مؤسسات گوناگون علوم ديني در سطح آموزش عالي به شرح زير وجود دارند:
آلما آتينسک در قزاقستان (دوره چهار ساله)، بارنااول در روسيه (دوره چهار ساله)، بريانسک در روسيه، برخوتورسک در روسيه، ويتبسک در بلاروس، ولادي واستوک در روسيه، ولگوگراد در روسيه، ويکسونسک در روسيه، ويتياسک در روسيه، گوسوسکي در روسيه، اپارخي کالوژسک (دوره سه ساله مختص بانوان) در روسيه، کارتسکي در اوکراين، مينسک در بلاروس، نيژگارادسکوي اپارخي (دوره چهار ساله مختص بانوان) در روسيه، نووکوزنتسک (دوره دو ساله) در روسيه، اومسک (دوره دو ساله) در روسيه، آرنبورگ (دوره دو ساله) در روسيه، پنزنسک (دوره دو ساله) در روسيه، پرمسک در روسيه، پالتاوسک در اوکراين، پسکوف (دوره سه ساله) در روسيه، مؤسسه ميسيونري راستف (دوره دو ساله) در روسيه، ريازان (دوره دو ساله) در روسيه، سارانسک (دوره سه ساله) در روسيه، سيمفروپلسک در اوکراين، سلانيمسک (دوره سه ساله) در بلاروس، سمالنسک (دوره سه ساله) در روسيه، سيکتيوکارسک (دوره سه ساله) در روسيه، تامبوسک (دوره سه ساله) در روسيه، تومنسک (دوره سه ساله) در روسيه، خوستسک در اوکراين، چباکسارسک (دوره سه ساله) در روسيه، چليابينسک در روسيه، چرنيگوف در اوکراين، ياروسلاوسک در روسيه
برنامه درسي مؤسسات آموزشي کليسا
برنامه درسي دوره‌هاي الهيأت در مؤسسه الهيأت ارتدوکس سويتا ـ ماکاروسکي به شرح زير است:
موضوع درس
مروري بر ليتورگيکا
مروري بر تاريخ کليسا
علوم تلخيص عقايد مذهبي
به صورت پرسش و پاسخ
سرود کليسايي (گروه الف)
اصول زبان اسلاوي کليسايي
سرود کليسايي (گروه ب)
تاريخ مقدس بخش اول کتاب مقدس
تاريخ مقدس بخش دوم کتاب مقدس
علاوه بر اين کلاس‌ها، مراسم مذهبي خاصي به مناسب اعياد و ديگر تاريخ‌ها و يادبودها برگزار مي‌شود که حضور طلاب در آن جلسات الزامي است.
کارهايي نيز به عنوان دانشنامه فارغ التحصيلي انجام گرفته که از ميان آنان مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:
• موضوع: کليساي ارتدوکس روسيه در خارج از روسيه
چتورياکوف يوگني نيکلايويچ
نووسيبيرسک، سال 2007
• موضوع: تاريخ کليساي روسيه و ارزش‌هاي کليسايي
ريچکوا تاتيانا نيکولايونا
نووسيبيرسک سال 2007
• موضوع: راه نجات در ارتدوکس و اسلام
ماروزوف آلکسي آناتوليويچ
نووسيبيرسک سال 2005
