به گزارش «شیعه نیوز»، خانواده از ابتدای تاریخ تاکنون به عنوان اصلی‌ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و خاستگاه فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و تاریخ بشر بوده است. پرداختن به این بنای مقدس و بنیادین و هدایت آن به جایگاه واقعی خود همواره سبب اصلاح خانواده بزرگ انسانی و غفلت از آن موجب دور شدن بشر از حیات حقیقی و سقوط به ورطه نابودی شده است.
اسلام به عنوان مکتبی انسان‌ساز بیشترین توجه را به والایی خانواده دارد. از این رو، این نهاد مقدس را کانون تربیت می‌شمرد. همچنین، نیک‌بختی و بدبختی جامعه انسانی را نیز به صلاح و فساد این بنا وابسته می‌داند و هدف از تشکیل خانواده را تأمین نیازهای عاطفی و معنوی انسان از جمله دستیابی به آرامش بیان می‌کند.اولین کارکرد خانواده، تأمین آرامش جسم و تسکین جان اعضای آن است. البته این امر مرهون امنیت همه‌جانبه این محیط برای اعضاست. بدین ترتیب فضای محدود و امن خانه، حریمی برای ابراز احساسات، بیان اسرار و تأمین نیازهای مختلف انسانی است. البته با ورود بشر به دنیای مدرن، علی‌رغم تمامی پیشرفت‌هایی که انسان در دنیای مادی داشته، نهاد خانواده نیز تحت تأثیر قرار گرفته و نقش آن به عنوان پایگاهی برای دستیابی به امنیت اجتماعی و اخلاقی به ویژه در جهان غرب بسیار کمرنگ شده است.متأسفانه با رشد فضای رسانه‌ای در جهان و ایجاد ارتباطات فرهنگی وسیع از طریق فضای مجازی، بسیاری از خانوادهها در ایران و سایر کشورهای اسلامی در معرض تفکرات و تهاجمات فرهنگی دنیای غرب قرار دارند که این مسئله بسیار خطرناک بوده و ممکن است موجب تضعیف نهاد خانواده شود. بنابراین، ورود مسئولان و سیاست‌گذاران به این موضوع و ضرورت نهادینه‌سازی خانواده‌محوری در فضای مجازی امری اجتناب‌ناپذیر است. در این باره به گفت‌وگو با سیدمحمدحسین چاوشیان، پژوهشگر مطالعات خانواده در دانشگاه برن سوئیس و رئیس مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی «خاتم»، پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
ـ نقش‌ها در خانواده دینی چگونه و براساس چه معیاری توزیع می‌شود؟
در مورد نقش افراد در خانواده و معیارهایی که برای این نقش‌ها در نظر می‌گیریم، ابتدا باید نگاهی به خانواده و تعریف آن داشته باشیم. خانواده واحد اجتماعی کوچکی است که مانند سایر نظام‌های اجتماعی سازمانی دارد و در آن نیز هر فردی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در این نظام هر فرد متناسب با جایگاه خود یک‌سری وظایف، حقوق و تکالیفی دارد. با توجه به این جایگاه و سمتی که برای هر یک از اعضای خانواده تعریف می‌کنیم، باید نقشی را نیز برای آنها در نظر بگیریم و هنجارها و کارکردهای متناسب با آن را با رویکرد دینی و اسلامی مدنظر قرار دهیم.
همچنین بنا به تعابیر مختلفی که در متون جامعه‌شناسی بیان شده، خانواده مهمترین واحد اجتماعی است و نقش ویژه‌ای در شکل‌گیری اجتماع و سایر سازمان‌های اجتماعی دارد. در گذشته شاهد وجود خانوادههای گسترده بودیم که امروزه چنین خانواده‌هایی کمترند. در این خانوادهها علاوه بر اینکه زن و شوهر زندگی می‌کردند، فرزندانشان نیز کنار آنها بودند و حتی پس از ازدواج فرزندان، نوه‌هایشان نیز در این ساحت خانوادگی حضور داشتند و افراد خانواده پس از ازدواج، از محیط خانوادگی جدا نمی‌شدند، بلکه همه آنها همچون عموها و دایی‌ها در یک خانه حضور داشتند اما رفته‌رفته و با ظهور مدرنیته و ایجاد دنیای جدید، ساختار خانواده نیز تغییر کرد و از حالت خانوادههای گسترده به خانوادههای هسته‌ای تبدیل شد. در این خانوادهها زن و شوهر حضور دارند و نقش‌های همسری و پدر و مادری خود را ایفا می‌کنند، اما فرزندان ازدواج نکرده‌اند و اگر هم ازدواج کنند، خانوادههای دیگری را تشکیل می‌دهند.
هنگامی که از منظر دینی به مقوله نقش‌ها در خانواده می‌نگریم، بیشتر با رویکرد تربیتی و تعلیمی مواجه هستیم. برای مثال علی‌رغم اینکه تصور می‌شود که نقش پدر در خانواده بیشتر اقتصادی، حمایتی و معیشتی است، اما وقتی آیات قرآن و روایات مختلف را مرور می‌کنیم، پدر در خانواده علاوه بر نقش اقتصادی و معیشتی، که مدیریت خانواده را برعهده دارد، ساحت‌های دیگری را نیز پوشش می‌دهد. پدر و مادر نقش حمایتی، تربیتی و عاطفی دارند و نقششان بر مبنای محبت و شفقت شکل گرفته است. نگاه پدر و مادر براساس آیه سوره تحریم «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» باید حالت پیشگیری داشته باشد. پدر و مادر خانواده باید به عنوان الگو و سرمشقی باشند که بتوانند خود و خانواده را حفظ کنند که این مورد نیز با جبر و زور حاصل نمی‌شود.
وقتی در نگاه قرآنی جایگاه پدر را بررسی می‌کنیم، آیات متعددی وجود دارد که فقط به جایگاه معیشتی و اقتصادی پدر نپرداخته، بلکه در این آیات، آموزش مسائل دینی، عبادی، اقتصادی، اعتقادی و... به فرزندان جزء وظایف پدر شمرده شده و نمونه‌هایی از این آیات همچون «يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» در سوره لقمان آمده است. همچنین، آیاتی مانند «وَ وَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»، ناظر بر نقش تربیتی پدر است و پدر می‌تواند به عنوان عمود خیمه خانواده، نقشی راهبردی داشته باشد. این آیات نشان می‌دهد که نگاه پدر به خانواده باید نگاهی حمایتی و تربیتی باشد و سلامت فرزندان را تأمین کند و بتواند خانواده را از لحاظ معیشت، تعلیم و تربیت، رعایت حقوق و حریم فردی و اجتماعی اداره کند. بنابراین، نقش پدر در نگاه دینی و رویکرد اسلامی، فرااقتصادی است.
نقش مادری و همسر نیز در نگاه دینی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در آیات متعددی از قرآن به مادران و زنان بزرگی اشاره شده است و علاوه بر اینکه کارکرد تربیتی، حمایتی و عاطفی فراوانی داشتند، توانستند نقشی آرامش‌بخش و محبتآمیز را ایفا کنند، نقشی که در دنیای مدرن به شدت به آن نیازمندیم. اگر افراد خانواده به ویژه همسران بتوانند در کنار یکدیگر به خوبی ایفای نقش کنند و بنابر آیات الهی، سبب سکینه، آرامش و اطمینان خاطر یکدیگر شوند، بسیاری از مشکلات ما در حوزه خانواده حل خواهد شد. مشکل اعظم خانوادههای ما اقتصادی نیست، بلکه شامل مشکلات عاطفی، عدم برقراری ارتباط، تعارض‌های خانوادگی و ... است.
فرزندان نیز در مقابل پدر و مادر و خانواده وظایفی دارند. همان‌طور که در کلام امیرالمؤمنین(ع) آمده است: «بِرُّ اَلْوَالِدَيْنِ أَكْبَرُ فَرِيضَة». فرزندان نیز باید نقش خود را به خوبی در خانواده ایفا و به پدر و مادر خود نیکی کنند. در آیات نورانی قرآن کریم نیز بدین موضوع اشاره شده است که فرزندان باید با پدر و مادر خود رفتار خوبی داشته و ادامه‌دهنده راه آنها باشند. تکریم، رفتار بزرگوارانه، محبت، فروتنی، خضوع، خشوع و طلب رحمت برای والدین از جمله وظایف فرزندان است که در جای جای تعالیم دینی و قرآنی بدانها اشاره شده است. خداوند متعال در سوره مبارکه اسراء می‌فرماید: «إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا؛ به پدر و مادر خود احسان كنيد. اگر يكى از آن دو يا هر دو در كنار تو به سالخوردگى رسيدند به آنها حتى اُف مگو و به آنان پرخاش مكن و با آنها سخنى شايسته بگوى».
هیچ‌کدام از نقش‌های موجود در خانواده، یک‌سویه نبوده و هر کدام از آنها در برابر یکدیگر وظایفی دارند. اگر بپذیریم که نقش افراد در خانواده مکمل یکدیگر است و باعث ایجاد خانواده‌ای کامیاب، موفق و سالم می‌شود، راه را درست پیموده‌ایم. هر کدام از افراد خانواده در کنار یکدیگرند و نقش مکمل و حامی دارند.
ـ رعایت نکردن این الگو چه مخاطراتی برای خانواده به دنبال دارد؟
متأسفانه گاهی اوقات تعارض‌هایی میان نقش‌های مختلف خانواده ایجاد شده و اختلاف نظرهایی به وجود می‌آید که منجر به کدورت و تفاوت جایگاه افراد در خانواده خواهد شد. برای مثال یکی از پدیده‌هایی که امروزه شاهد آن هستیم، مقوله تمسخر پدران در رسانه‌هاست که این پدیده در بلندمدت موجب تنزل جایگاه پدری خواهد شد و هنگامی که جایگاه پدر به عنوان «اَلرِّ‌جَالُ قَوَّامُونَ» تنزل یابد، خانواده نیز به همراه او تنزل پیدا می‌کند. اینکه امروزه برخی افراد در جایگاه مدرنیته قصد دارند که بسیاری از سنت‌ها را بشکنند و در فضایی قرار گیرند که نقش‌های ثابت پدری و مادری را در خانواده متزلزل کنند، از جمله مسائلی است که دنیای امروز گرفتار آن شده و موجب شده است تا خانواده دیگر جایگاه گذشته را نداشته باشد. تقبیح حرمت ازدواج، تضعیف جایگاه زن به عنوان همسر و مادر و... تعابیری است که در دنیای مدرن و پست‌مدرن امروز شنیده می‌شود.
البته چنین ادبیاتی مختص مجامع غربی نیست و حتی در کشورهای اسلامی و کشور ما نیز رسوخ پیدا کرده است. ما باید نقش‌های افراد مختلف را در خانواده بپذیریم و بر جایگاه، وظایف و هنجارهایی که به واسطه نقش هریک از ایشان ایجاد می‌شود، واقف باشیم. اگر چنین جایگاهی را نپذیریم، به ویژه در فضای غبارآلود رسانه‌ای امروز با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو خواهیم شد. دلیل اصلی این مشکلات نیز وجود تعارض فراوان در نقش‌های موجود در خانواده است؛ چراکه در پی تعارض‌ها و تغییر الگوها، بنیان خانواده نیز تخریب می‌شود. تداوم این تعارض‌ها از خانواده به جامعه انتقال پیدا کرده و باعث ایجاد معضلات و ناهنجاری‌های اجتماعی همچون افزایش آمار طلاق، اعتیاد و فقر فرهنگی و نیز آسیب‌های نوپدیدی همچون عدم رعایت حقوق دیگران و حریم شخصی در فضای مجازی خواهد شد.
بخشی از این مشکلات دستاورد فردگرایی در دنیای مدرن و پست‌مدرن است، اما بخش دیگر آن مربوط به فاصله گرفتن ما از آرما‌ن‌ها، معیارها و ارزش‌هایی است که سال‌ها نهاد خانواده را حفظ می‌کردند. در شکاف بین سنت و مدرنیته قرار گرفتهایم و این شکاف با وجود فضای رسانه‌ای مسموم باعث شده است که مفهوم خانواده مقدس کم‌کم رنگ ببازد و امکان تخریب آن نیز فراهم شود.
ـ آیا نظام اخلاقی کامل و منسجمی برای روابط خانوادگی در دسترس عموم قرار دارد؟
این نظم اخلاقی به طور کامل در دل آیات الهی و روایات معصومین(ع) وجود دارد، اما متأسفانه تاکنون به دنبال احصای کامل آنها نبوده‌ایم و کارهای انجام‌شده نیز پاسخگوی نیاز ما نبوده است. امروزه برای نجات خود و مقوله خانواده نیازمند بازیابی و به‌روزرسانی مفاهیم دینی و تعابیر قرآنی هستیم. دنیای امروز در مادی‌گرایی و فردگرایی محض محصور شده است. دنیای غرب علی‌رغم پیشرفت در حوز‌های مختلف مادی، با مشکلات فراوانی در نظام خانواده و دوری از آرامش مواجه و دلیل آن دوری از معنویات است.
تنها راه دستیابی به آرامش حقیقی، بهره‌گیری از مفاهیم عمیق قرآن و اهل بیت(ع) است و باید به این موضوع اهتمام ورزیم. یکی از مشکلات اصلی ما این است که گاه به حقوق خانواده به صورت فردمحور نگریسته و نگاه کل‌نگر به آن نداریم. هنگامی که نگاه ما کل‌نگر باشد، درباره حقوق خانواده نیز به صورت خانوادهمحور تصمیم‌گیری خواهیم کرد. مشکل دیگر سیاست‌گذاری در حوزه خانواده است و نیازمند متخصصانی هستیم که در سیاست‌گذاری خود خانواده‌محوری را در نظر گرفته و مسائل مختلف را با نگاهی جامع‌نگر رصد کنند. متأسفانه برخی اوقات نگاه سیاست‌گذاران به مقوله خانواده جزءنگر بوده و برای مثال فقط از یکی از اجزاء خانواده همچون زنان سرپرست خانوار، مردان سرپرست و ... حمایت می‌کنند و مسائل دیگر خانواده را مد نظر قرار نمی‌دهند. نگاه ما نباید تک‌بُعدی باشد، بلکه باید نگاهی جامع و کل‌نگر داشته باشیم. متأسفانه در حوزه سیاست‌گذاری خانواده علی‌رغم اینکه رهبر معظم انقلاب اسلامی سیاست کلی خانواده را در ۱۶ بند به مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کرده‌اند و در عین اینکه در دو بند اول این برنامه نیز بر خانوادهمحور بودن سیاست‌ها تأکید شده، هنوز به نتایج خوبی دست نیافته‌‌ایم.
نهادهای اجتماعی باید نسبت خود را با خانواده در حوزه‌های مختلف مشخص و به سیاست‌گذاری‌های خانوادهمحور اقدام کنند. اگر این مسئله به خوبی بررسی و تبیین و در جامعه جاری شود، بخشی از راه را پیموده و توانسته‌ایم که این مشکل را رفع کنیم. طی سال‌های اخیر بسیاری از مشکلات جامعه همچون طلاق، تجرد قطعی دختران، افزایش سن ازدواج، زنان سرپرست خانوار و ... روند صعودی دارد و نشان می‌دهد که سیاست‌گذاری ما درباره نظام حقوقی خانواده مکفی و پاسخگو نبوده و نیازمند ایجاد اصلاحات در سیاست‌گذاری هستیم. مشکل اصلی ما در حوزه خانواده، نبود کارشناسان متخصص است تا زمانی که از افراد غیرمتخصص برای برنامه‌ریزی و قانون‌گذاری بهره‌گیری می‌کنیم، باید شاهد چنین ناآرامی‌هایی در خانواده و جامعه باشیم. هنگامی که خانوادههای ما با گسست مواجه می‌شوند، جامعه نیز با مشکل مواجه خواهد شد. اگر بخواهیم جامعه ایمنی داشته باشیم، باید از انسجام خانوادگی برخوردار باشیم. تمام مشکلات جامعه به مشکلات خانوادگی بازمی‌گردد. مشکلات تربیتی خانوادهها به جامعه کشیده و موجب ایجاد ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود.
ـ وضعیت معیشت بر زیست مسلمانی و ایفای نقش والدین در خانواده چه تأثیری دارد؟
متأسفانه وضعیت معیشتی ساختار جمعیتی و خانوادگی جامعه ما را تحت‌الشعاع قرار داده است. یکی از مشکلات جامعه ما فرزندآوری است که با درصد منفی پیش می‌رود. علی‌رغم اینکه طی دو دهه گذشته شاهد افزایش فرزندآوری در کشور بودیم، در حال حاضر تمایلی به فرزندآوری وجود ندارد و خانوادههای ما فرزندی ندارند یا حداکثر با یک فرزند زندگی می‌کنند. دلیل اصلی آن نیز مشکلات معیشتی است و پدران و مادران نمی‌توانند از پس هزینه‌های فرزندان در مراحل مختلف زندگی برآیند.
زمانی که خانوادهها در تأمین حداقل‌های زندگی خود با سختی مواجه می‌شوند و پاسخگوی نیازهای زندگی خود نیستند، چگونه می‌توانند به ازدیاد نسل و مسائل تربیتی فرزندان، که متأثر از فضای معیشتی و اقتصادی است، فکر کنند؟ متأسفانه مشکلات معیشتی جایگاه و نقش بانوان را نیز تحت تأثیر قرار داده است و بانوان نیز باید وارد محیط کار شوند. این مسئله باعث می‌شود که بانوان از وظایف اصلی خود همچون فرزندآوری و مادری دور شوند و در نهایت این امر بر بنیان خانواده تأثیر می‌گذارد.
مجموعه این عوامل باعث مواجهه ما با تغییرات فراوانی در حوزه نقش و جایگاه افراد و در نهایت رویکردهای خانواده می‌شود. البته با توجه به وجود مشکلات فراوان در حوزه سیاست‌گذاری خانواده، برنامه‌ها و اقدامات خوبی در نظر گرفته شده است، اما در اجرای آنها با مشکل مواجهیم. قوانینی مانند حمایت از فرزندآوری یا تحکیم و تعالی خانواده همچنان بر زمین مانده و به خوبی اجرا نشده است.
البته رسانه‌ها می‌توانند نقش چشمگیری را در تغییر رویه موجود، اطلاع‌رسانی صحیح و ارائه محتوای مفید برای خانوادهها ایفا کنند. امروزه نهادینه‌سازی خانواده‌محوری در فضای مجازی ضرورتی انکارناپذیر است؛ چراکه اگر فضای مجازی خانوادهمحور نباشد و در کنار آن نیز اعضای خانواده از سواد رسانه‌ای کافی بی‌بهره باشند، شاهد ایجاد تعارض خانوادگی و نگاه‌های افراطی و فردگرایانه‌ای خواهیم بود که از طریق فضای مجازی به محیط خانواده و جامعه القا می‌شود. این امر ضرورت توجه هرچه بیشتر مسئولان و سیاست‌گذاران فرهنگی و اجتماعی را نمایان می‌کند تا با انجام اقدامات لازم شرایطی را فراهم کنند که بتوانیم تا دیر نشده به سمت دستیابی به خانواده متعالی و اسلامی، که مورد تأکید قرآن و اهل بیت(ع) است، حرکت کنیم.