شیعه نیوز:
پاسخ اجمالی
مجموعه روایی بحار الانوار، مهم ترین اثر علامه محمد باقر مجلسی است. این کتاب دائرة المعارف بزرگ حدیث شیعه است که تمام مسائل دینی؛ نظیر تفسیر قرآن، تاریخ، فقه، کلام و... را در بر گرفته است.
برخی از مهم ترین ویژگی های بحار الانوار از این قرار است:
ذکر آیات قرآن در آغاز هر باب. جامعیت نسبت به موضوعات مختلف، ذکر رساله های مستقل در این مجموعه، بهره گیری از مصادر کم یاب و نسخه های تصحیح شده، توضیح و تفسیر احادیث.
البته تمام اینها بدان معنا نیست که تمام روایات موجود در این کتاب، کاملاً مورد تأیید بوده و یا نیازی به بررسی سندی و محتوایی نداشته باشند.
پاسخ تفصیلی
بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، به معنای دریاهای نور، در بر گیرنده گوهرهای احادیث پیشوایان پاک.
این مجموعه روایی مهم ترین اثر علامه محمد باقر مجلسی است. این کتاب دائرة المعارف بزرگ حدیث شیعه است که تمام مسائل دینی؛ نظیر تفسیر قرآن، تاریخ، فقه، کلام و... را در بر گرفته است.
علامه مجلسی در مقدمه بحار الانوار درباره انگیزه تألیف آن، می‌گوید: «من از آغاز جوانی در تحصیل انواع علوم حرص و اشتیاق فراوان داشتم و به فضل الهی، بر علوم گوناگون احاطه یافتم و دامنم از خرمن دانش‌های مختلف لبریز شد... آن‌گاه در ثمرات و اهداف این علوم و در انگیزه‌های طالبان علم، برای نیل به کمال علمی اندیشه کردم و در آنچه در معاد سود رساند و باعث رشد و تعالی است درنگ نمودم و به فضل و با الهام الهی دریافتم که زلال دانش تنها در صورتی که از چشم صاف وحی و الهام و صاحبان دین جاری شده باشد سیراب کننده است؛ بدین جهت، دریافتم که تمام دانش در کتاب خدا و روایات اهل بیت(علیه السلام ) است و دریافتم که استنباط معنا از علوم قرآن، جز از طریق اهل بیت(علیه السلام ) که روح الامین در خانه‌شان فرود آمد، دست‌یافتنی نیست؛ پس، پرداختن به علومی که باعث ضایع شدن زمانی از عمرم شده و اینک همچنان در روزگار ما متداول است را رها ساخته و به آنچه که در معاد سودم رساند روی آوردم؛ هر چند این دانش در روزگار ما کم‌رنگ است».[1]
الف. امتیازات
برخی از مهم ترین ویژگی های بحار الانوار از این قرار است:
1. تبویب و تنظیم: این مجموعه از عمدهترین و گستردهترین جوامع حدیثى شیعه است که روایات کتاب های حدیثی را با تبویب و نظم تقریباً کاملى جمع نموده است.
2. ذکر آیات قرآن در آغاز و شروع هر باب: علامه مجلسی هر باب از این مجموعه بزرگ را با آیات متناسب با عنوان آن باب آغاز کرده و پس از آن اگر این آیات احتیاج به تفسیر داشته، نظریات مفسران را نقل نموده و پس از آن روایات باب را آورده است.
3. جامعیت بحار نسبت به موضوعات مختلف: بررسی عناوین و روایات بحار نشان می دهد که این اثر مسائل مختلف دینی را در بر گرفته و تقریباً هیچ موضوعی از موضوعات گوناگون اسلامی(دست کم در عصر ایشان) نیست، مگر آن که علامه مجلسی بدان پرداخته و روایات آن را جمع آوری کرده است.
4. ذکر رساله های مستقل در بحار الانوار: علامه مجلسی ضمن بحث های خود در این اثر گاهی به کتاب ها یا رساله هایی برخورد کرده که به جهت اختصار آن رساله و شدت ارتباط موضوع آن با بحث های بحار، آن رساله را به صورت کامل و یک جا نقل کرده است؛ مانند رساله امام هادی در پاسخ به جبر و تفویض، رساله حقوق امام سجاد، توحید مفضل، و... .
5. بهره گیری از مصادر کم یاب و نسخه های تصحیح شده: یکی از ارزش های بحار این است که کتاب های زیادی در اختیار مجلسی بوده که برخی از آنها از بین رفته و به دست ما نرسیده، ازاین رو، علامه براى جمع آورى مطالب این کتاب به جهت امکانات فراوانى که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخههاى موجود از هر کتاب را به دست آورده است. اگر علامه این روایات را در یک مجموعه جمع آوری نمی کرد، اکنون این روایات در اختیار ما نبود.
6. توضیح و تفسیر احادیث: علامه در موارد زیادی پس از نقل روایت به شرح روایت و توضیح کلمات غریب حدیث پرداخته است. وی در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است. این شرح ها یکی از امتیازات این معجم روایی است.
7. گزارش اسناد و متون متعدد در هر موضوع: یکی دیگر از ویژگی های بحار این است که که چون بیشتر روایات هر موضوع یک جا نقل می شود، برای محقق این امکان را فراهم می سازد که تشخیص دهد روایات این موضوع در چه درجه ای از اعتبار قرار دارد.[2]
8. آدرس از منابع مختلف برای روایات تکراری: علامه مجلسی، روایات تکرارى را از یک یا چند منبع آدرس داده و اختلافات در سندها یا متن روایات مشابه در کتاب های گوناگون را تذکر داده است.
ب. نقدها
یکی از مهم ترین هدف های علامه مجلسی جمع آوری روایات برای جلوگیری از نابودی آنها بود، تا بدین وسیله میراث روایی شیعه را به نسل های بعدی منتقل سازد. طبیعی است که کار به این بزرگی و با این گستردگی نقاط ضعفی هم داشته باشد. این اثر نیز از آن جا که کار بشری است مانند دیگر افعال انسان مصون از خطا و اشتباه نیست. البته عالمان و بزرگان دینی ما هرگز این ادعا را نداشتند که کار های آنها بی عیب و نقص است!
در عین حال، برخی از عالمان وجود روایات ضعیف و غیر معتبر، و ناکافی و اشتباه بودن برخی از توضیحات علامه مجلسی را ضعف این مجموعه می دانند و معتقدند که بسیاری از بیانات، توضیحات و تفسیرهایی که علامه مجلسی برای احادیث نقل کرده، شتابزده نوشته شده است و این امر موجب کاهش فایده و وقوع اشتباه در این مطالب شده است.[3]
تکرار در نقل روایات نیز می تواند یکی از ضعف های دیگر مجموعه بحار باشد. البته با ملاحظۀ عبارات علامه می‌توان فهمید که وی به خوبی متوجه تکرار روایات بوده است، ولی عوامل مختلفی چون اختلافات موجود در سند و متن روایات و ارتباط یک حدیث با دو یا چند بحث مختلف موجب تکرار در نقل احادیث شده است.
گفتنی است که تکرار لازمۀ مجموعه‌هایی است که به تبویب موضوعی روایات پرداخته‌اند. همان گونه که یادآور شدیم علامه مجلسی در صدد تبویب و دسته‌بندی موضوعی روایات موجود بود و از آن جا که برخی روایات، موضوعات مختلفی را شامل می‌شوند، مؤلف ناچار است به منظور فرار از تکرار چنین روایاتی، یا باید آنها را تقطیع نموده و هر بخش را ذیل عناوین مناسب ذکر کند و یا روایت را به صورت کامل در ذیل هر عنوان تکرار نماید؛ امری که به حجیم‌تر شدن کتاب و ملالت خواننده منجر خواهد شد.
علامه مجلسی به خوبی می‌دانست که اگر روایت را تقطیع کند، چه بسا صدر روایت دارای قرینه‌ای برای ذیل آن یا بالعکس باشد، در نتیجه با تقطیع، چنین قرائنی از دست خواهد رفت. از این رو، علامه در بسیاری از موارد همۀ روایت را در یک باب نقل کرده و در باب دیگر تنها همان قسمتی را آورده که مربوط به آن باب است، و با تذکر این نکته که همۀ حدیث در فلان باب نقل شده است، مشکل از بین رفتن قرائن را برطرف ساخته است.
[1]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 1، ص 2 – 3، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[2] ر. ک: نرم افزار جامع الاحادیث، تولید مرکز کامپیوتری علوم اسلامی (نور)؛ مدرسان دانشکده علوم حدیث، دانش حدیث، ص 250- 251، نشر جمال، قم، چاپ اول، 1389.
[3] ر. ک: امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 9، ص 183، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، 1406ق.
T