در لعن های زیارت عاشورا، لعنت فرزند یزید را که آدم خوبی بود نیز شامل می شود، پس چطور متن زیارت عاشورا معتبر است؟

شیعه نیوز:
پرسش
در لعن های زیارت عاشورا، لعنت فرزند یزید را که آدم خوبی بود نیز شامل می شود، پس چطور متن زیارت عاشورا معتبر است؟
پاسخ اجمالی

در زیارت عاشورا همه بنی امیه از جمله پسر یزید لعن شده اند. در این بین برخی از مورخان پسر یزید و چند تن دیگر از بنی امیه را به دلیل برخی خدمات، انسانی خوب معرفی کرده اند که با لعن آنها مغایر است. برای روشن شدن این نکته که بین این دو تعارضی نیست باید گفت: مراد از بنی امیّه کسانی­اند که از نظر فکری و عملی هماهنگ با بنی­امیه بودند؛ یعنی همان­هایی که مسبب، مباشر، تماشاگر، خشنود و...، نسبت به غصب امامت ائمه( علیه السلام ) و شهادت آنان و شیعیانشان بودند. این نکته با تأمل در فقرات قبل و بعد این عبارت در زیارت عاشورا، نیز به خوبی روشن می‌شود؛ زیرا فضای زیارت، لعن و نفرین آن جماعتی است که غاصبانه بر تخت خلافت تکیه زدند و به دنبال خاموش کردن نور الاهی بودند و از هر وسیله‌ای برای دشمنی با اهل­بیت( علیه السلام ) بهره گرفتند و نیز آن گروهی که از اینان حمایت کردند و نسبت به کارهای آنان رضایت داشتند. بنابر این؛ طبق اصطلاح اصول، خروج صالحان بنی­امیه از تحت واژه «بنی­امیه» خروج تخصّصی خواهد بود نه تخصیصی؛ یعنی از همان ابتدا بنی­امیه در این عبارت شامل نیکان بنی­امیه نیست تا بخواهد با تخصیص خارج شود.
پاسخ تفصیلی

سوال فوق دارای دو جنبه است؛ یکی بررسی وضعیت پسر یزید از نظر اعتقادی و عملی و دیگری فهم مراد لعن همه بنی امیه در زیارت عاشورا.

در مورد پسر یزید باید گفت : بی تردید اقدام معاویه پسر یزید در کناره­گیری از خلافت، اقدامی شایسته بوده و به درستی، پی به غاصبانه بودن آن برده بود، اما این اقدام دلیل نمی‌شود که مطمئن باشیم معاویه بن یزید با رعایت تمام شرایط توبه (از جمله جبران ظلم‌های انجام شده) مورد رحمت الاهی واقع شده باشد و مشمول لعن الاهی نباشد. غصب خلافت و لو در مدتی کوتاه، گناه بزرگی است که بی­تردید بخشوده شدن آن نیز شرایطی دارد، چنان که در مورد عمر بن عبدالعزیز نیز از امام سجاد ( علیه السلام ) روایتی وارد شده است که آن حضرت به عبدالله بن عطاء فرمود: "... او (عمر بن عبدالعزیز) می­میرد در حالی­که اهل زمین بر او بگریند و اهل آسمان وی را لعنت کنند". [1] چرا که او بر مسندی نشسته بود که نسبت به آن حقی نداشت هر چند وی نسبت به سایر خلفا، اقدامات شایسته و فراوانی انجام داده بود، البته به طور قطع نیز ادعا نمی‌کنیم که معاویه بن یزید یا عمر بن عبدالعزیز مشمول رحمت الاهی قرار نگرفته باشند. [2] در هر صورت تنها خداوند از سرنوشت آنان آگاه است، اما این نکته قابل انکار نیست که بالاخره برخی از بنی‏امیه و لو گروه اندکی از آنان، جزو شیعیان خالص بودند؛ مانند خالد بن سعید بن عاص و ابوالعاص بن ربیع و سعدالخیر و چند تن دیگر. براین اساس؛ با پذیرش این نکته که از بنی­امیه افرادی هستند که مستحق لعن الاهی نیستند؛ باید به بررسی جنبه دوم پرسش یعنی تبیین مراد از بنی­امیه در زیارت عاشورا، پرداخت.

لعن همه بنی­امیه و معنای آن

پیش از هرچیز تذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که از اصول محکم قرآنی آن است که هیچ کس به جهت گناه دیگری، مورد ملامت یا عذاب دنیوی و اخروی قرار نمی­گیرد، [3] مگر این که به نحوی در تحقق گناه مؤثر، یا به آن راضی، یا از آن نهی نکرده باشد که در همه این موارد، عقوبت و عذاب به جهت همین گناهان است، نه گناه دیگران. شتر حضرت صالح ( علیه السلام ) را یک نفر از قوم ثمود پی کرده بود، [4] اما قرآن کریم آن گناه را به همه آنان نسبت می­دهد [5] و همه آنان را مرتکب جرم و مستحق کیفر می­شمارد، [6] چرا که آنان راضی به این گناه بودند و به تعبیر حضرت علی ( علیه السلام ) خشنودی و خشم مشترک قوم ثمود آنان را دارای سرنوشت شوم مشترک کرد. [7]

به عبارت دیگر؛ از نظر قرآن و روایات، ملاک در الحاق به گروه یا قبیله­ای، هماهنگی فکری و عملی با گروه است؛ چنان که خداوند پسر نوح را از اهل نوح نمی­داند و دلیل آن را عدم هماهنگی عملی با نوح بیان می­کند، [8] این در حالی است که رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) سلمان فارسی را از اهل بیت می­شمارد. [9]

لذا ائمه ( علیه السلام ) نیکان بنی­امیّه را از بنی­امیه نمی­شماردند؛ از باب نمونه سعدالخیر که از او ذکری به میان آمد در حالی که مانند زنان با صدای بلند گریه می­کرد وارد بر امام محمد باقر( علیه السلام ) شد؛ امام فرمود: چه چیز شما را به گریه واداشت؟ سعد گفت: چگونه گریه نکنم در حالی که من از همان درخت ملعون در قرآن هستم؟ امام باقر ( علیه السلام ) فرمود: لَسْتَ مِنْهُمْ أَنْتَ أُمَوِی مِنَّا أَهْلَ الْبَیت‏؛ تو از ایشان نیستی، تو اموی هستی که از ما اهل بیتی، آیا نشنیدی سخن خداوند را که فرمود: پس هر کس از من تبعیّت کند از من خواهد بود. [10] در نتیجه باید گفت که مراد از بنی­امیّه کسانی­اند که از نظر فکری و عملی هماهنگ با بنی­امیه بودند؛ یعنی همان­هایی که مسبب، مباشر، تماشاگر، خشنود و...، نسبت به غصب امامت ائمه ( علیه السلام ) و شهادت آنان و شیعیانشان بودند. این نکته با تأمل در فقرات قبل و بعدِ این عبارت در زیارت عاشورا، نیز به خوبی روشن می‌شود؛ زیرا فضای زیارت، لعن و نفرین آن جماعتی است که غاصبانه بر تخت خلافت تکیه زدند و به دنبال خاموش کردن نور الاهی بودند و از هر وسیله‌ای برای دشمنی با اهل­بیت ( علیه السلام ) بهره گرفتند و نیز آن گروهی که از اینان حمایت کردند و نسبت به کارهای آنان رضایت داشتند. بنابر این طبق اصطلاح اصول، خروج صالحان بنی­امیه از تحت واژه «بنی­امیه» خروج تخصّصی خواهد بود نه تخصیصی؛ یعنی از همان ابتدا بنی­امیه در این عبارت شامل نیکان بنی­امیه نیست تا بخواهد با تخصیص خارج شود.

مرحوم میرزا ابوالفضل تهرانی در شرح زیارت عاشورای خود، ضمن تأیید این وجه دو مؤید برای آن ذکر می کند:

1. بنی به امیه اضافه شده است و اضافه، حقیقت در عهد است؛ یعنی مراد از بنی­امیه آن جماعت معهود از فرزندان امیه هستند که با اهل بیت دشمنی و از آنان نفرت داشتند.
2. در روایتی، امام معصوم ( علیه السلام ) واژه بنی­امیه را به کار می‌برد، و در ادامه آن را به ابوسفیان و معاویه و آل­مروان تطبیق می‌کند. [11]

در نتیجه؛ بر فرض این که معاویه پسر یزید مشمول لعن الاهی نباشد، باید گفت به قرینه مقامیه، مراد از بنی­امیه جماعت خاصی از آنان است که فردی مانند معاویه در زمره آنها محسوب نمی­شود. [12]

[1] . صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص170، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، چاپ دوم، 1404 ق.

[2] . از این رو برخی از بزرگان مثل میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء، گفته اند، معلوم نیست که لعنت و نفرین بر عمر بن عبدالعزیز جایز باشد. یا سیدرضی در دیوانش در مرثیه عمر بن عبد العزیز قطعه­ای آورده است که در آن از وی با تکریم و احترام نام برده است. او می­گوید:

[3] . نجم، 38- 41. جمله: "لا تزر وازرة وزر اخری" در آیات 164، انعام؛ 15، اسراء؛ 18، فاطر؛ 7، زمر نیز آمده است.

[4] . قمر، 29. حضرت علی ( علیه السلام ) نیز فرموده است: به درستی که شتر ثمودیان را فقط یک مرد پی کرد. نهج البلاغة، صبحی صالح، خطبه201، ص319.

[5] . اعراف، 77؛ هود، 65؛ شعراء، 157؛ شمس، 14

[6] . "آن شتر را ثمودیان پی کردند و پروردگارشان به سزای گناهشان نابودشان کرد و سرزمینشان را هموار ساخت.( با خاک یکسان کرد". شمس، 14.

[7] . ای مردم؛ فقط خشنودی و خشم است که انسان را گرد می آورد، شتر ثمودیان را فقط یک مرد پی کرد؛ خدای متعال عذاب را بر عموم آنان فرود آورد، چرا که عموم آنان از کار او خشنود بودند. نهج البلاغة، خطبه201، ص319 .

. [8] "قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَلا تَسْئَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ"، هود، 46.

[9] . "سلمان منا اهلَ البیت"؛ سلمان از ما اهل بیت است. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 65، ص55، موسسه الوفا، بیروت، 1404 ق.

[10] . بحارالأنوار، ج 46، ص337؛ شیخ مفید، الاختصاص، ص 85، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم ، چاپ اول، 1413 ق.

[11] . تهرانی، میرزا ابوالفضل، شفاء الصدور فی شرح زیارت العاشور، ج1، ص 255-263، انتشارات مرتضوی، چاپ اول، 1376 ش.

[12] برای آگاهی بیشتر نک: ترخان، قاسم، نگرشی عرفانی، فلسفی و کلامی به: شخصیت و قیام امام حسین( علیه السلام )، ص 279-291.

T