شیعه نیوز:
پرسش
در تفسیر تسنیم، در ذیل بحث روایی اشاره ای شده که: «با اغماض از مرفوع یا مقطوع یا موقوف یا مرسل بودن روایاتی که به عنوان تفسیر روایی نقل می شود...»، (ج3، ص507). در واقع چهار قسم از روایات بیان شده است: مرفوع، مقطوع، موقوف، و مرسل. خصوصیت و معنای هر کدام از اینها چیست و فرق شان با دیگری کدام است؟
پاسخ اجمالی
مرفوع: حدیثی است که از وسط، یا آخر سند آن یک راوی یا بیشتر افتاده باشد، ولی با تصریح به لفظ "رفع".
مرسل: حدیثی است که دچار ارسال و حذف اسناد باشد، اعم از این که همه راویان یا شماری از آنان حذف شده باشند.
موقوف: به روایتی که سلسله سند آن به صحابی پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) یا مصاحب امام ( علیه السلام ) منتهی شود، موقوف می گویند.
مقطوع: به روایتی که سلسله سند آن به یکی از تابعان منتهی شود، مقطوع می گویند. این اصطلاح بیشتر در روایات اهل سنت رایج است. حدیث مقطوع؛ مانند موقوف به رغم اتصال سند از نظر محدثان شیعه فاقد حجیت است.
بیشترین کاربرد این اصطلاحات در فقه است؛ جهت پی بردن به صحت و سقم روایات، برای استخراج احکام شرعی از روایات معصومان ( علیه السلام ).
پاسخ تفصیلی
محدثان و راویان، احادیث را از جنبه های مختلف به چند دسته تقسیم کرده اند که اساسی ترین و پر کاربردترین تقسیم آن، تقسیم چهار گانه: صحیح، حسن، موثق و ضعیف است. این احادیث چهارگانه یک اصطلاحات مشترک دارند؛ نظیر مشهور، غریب، مجمل، مبین و... که بر تمام روایات صحیح، حسن، موثق و ضعیف صادق است. اما اصطلاحاتی؛ مانند موقوف، مقطوع، مرسل و... از جمله اصطلاحات مخصوص خبر ضعیف اند. در این اصطلاحات برخی ناظر به انقطاع سند و برخی دیگر ناظر به اتصال آن هستند.
الف. اصطلاحات سندی ناظر به انقطاع سند
از آن جا که انقطاع سند مى تواند از آغاز، یا وسط، یا آخر سند و به صورت حذف یک راوى، یا بیشتر باشد، براى هر نوع از انقطاع سند، اصطلاح خاصى وضع کرده اند که ما در این جا به تناسب پرسش به دو مورد آن اشاره می کنیم:
1.مرفوع: حدیث مرفوع، حدیثی است که از وسط، یا آخر سند آن یک راوی یا بیشتر افتاده باشد، ولی با تصریح به لفظ "رفع"؛ مثل این که بگوید: روى الکلینى، عن على بن ابراهیم، عن ابیه، رفعه الی ابى عبدالله ( علیه السلام ) که در این سند، میان پدر على بن ابراهیم قمى؛ یعنى ابراهیم بن هاشم، تا امام صادق ( علیه السلام ) یک یا چند راوى حذف شده و به لفظ "رفع" نیز تصریح شده است.
گاهی نیز مرفوع به حدیثی گفته می شود که در آن قول یا فعل و یا تقریری به معصوم ( علیه السلام ) نسبت داده شود، اعم از این که سند آن، مقطوع، مرسل یا غیر اینها باشد.
صاحب کتاب علم حدیث می گوید: آیت الله مامقانی (ره) معتقد است گرچه این کلمه (مرفوع) در معنای دوم بیشتر به کار برده می شود، اما استعمال آن در معنای اول، در کتب فقه شایع تر است.[1]
مرسل: مرسل از ریشه "ارسل الدابه" به معنای برداشتن قید و بند از چهارپا آمده است، گویا در حدیث مرسل با حذف سند قید ربط حدیث برداشته شده است.
مرسل دارای دو اصطلاح است:
یک. معنای عام و آن هر حدیثی است که دچار ارسال و حذف اسناد باشد، اعم از این که همه راویان یا شماری از آنان حذف شده باشند. مرسل به این معنا شامل اصطلاح نخست مرفوع؛ یعنی حدیث منتسب به معصوم، موقوف (روایت صحابی)، مقطوع (روایت تابعی)؛ معلق (حذف آغاز سند)، منقطع (حذف یک راوی از وسط سند) و معضل (حذف بیش از یک راوی از وسط سند) می شود.
دو. معنای خاص؛ مرسل به این معنا حدیثی است که تابعی بدون ذکر واسط (صحابی) از پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل کند؛ مانند این که سعید بن مسیب که از تابعان است، بگوید پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) چنین فرموده است.[2] مفهوم متداول این اصطلاح همان معناى نخست است.
ب. اصطلاحات سندی ناظر به اتصال سند
موقوف: به روایتی که سلسله سند آن به صحابی پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) یا مصاحب امام ( علیه السلام ) منتهی شود، موقوف می گویند. روایت موقوف به دلیل اعتبار صحابه در بسیاری از موارد از نگاه اهل سنت حجت است، اما محدثان شیعه روایت موقوف را تنها زمانی که صدور آن از طریق قراین از معصوم ( علیه السلام ) ثابت شود، حجت می دانند.
مقطوع: به روایتی که سلسله سند آن به یکی از تابعان منتهی شود، مقطوع می گویند. این اصطلاح بیشتر در روایات اهل سنت رایج است. حدیث مقطوع مانند موقوف به رغم اتصال سند، از نظر محدثان شیعه فاقد حجیت است. در حقیقت مقطوع همان موقوف است، منتهی از تابعی و یا کسی که در حکم او است؛ مانند مصاحبین و یا تابعین مصاحبین ائمه ( علیه السلام ) روایت کند، نه از صحابی. بدیهی است این گونه اقوال و افعال، عدم انتسابش به معصوم روشن تر و وضعش از موقوف بدتر خواهد بود.[3]
بیشترین کاربرد این اصطلاحات در فقه است؛ برای این که فقها بتوانند صحت و سقم روایات را در انتساب به معصوم ( علیه السلام ) تشخیص دهند، تا بتوانند به گفته های راویان اعتماد کرده و احکام فقهی را از روایات معصومان ( علیه السلام ) استخراج کنند.
برای آشنائی بیشتر با حدیث و آن، به کتاب های زیر مراجعه کنید:
علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، قربانی، زین العابدین
فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ولایی، عیسی
آشنائی با علوم حدیث، نصیری، علی
المعجم الاصولی، صنقور، محمد
[1] قربانی، زین العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص 114، انتشارات انصاریان، قم، چاپ دوم، 1416ق.
[2] مقباس الهدایه، ج 1، ص 338- 341، به نقل از، نصیری، علی، آشنائی با علوم حدیث، ص 187، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، قم، چاپ ششم، 1386.
[3] مقباس الهدایه، ص 47، به نقل از، قربانی، زین العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص 124.
T