با آن‌که خواب بین الطلوعین در روایات فراوانی مکروه اعلام شده، توصیه امام صادق( علیه السلام ) به خواب بعد از نماز صبح، و نیز خوابیدن امام رضا( علیه السلام ) در آن هنگام چگونه توجیه پذیر است؟!

شیعه نیوز:
پرسش
کراهت شدید خواب بین الطلوعین، با روایاتی از امام صادق( علیه السلام ) و امام رضا( علیه السلام ) که نشان از جواز خواب قبل از طلوع آفتاب دارد، چگونه قابل جمع است؟!
پاسخ اجمالی
در ارتباط با خواب بین الطلوعین، نه تنها به آن سفارش و توصیه نشده، بلکه - به جهاتی که در جای خودش بیان شده[1]- مشهور آن است خواب در این هنگام سزاوار نیست، البته از برخی روایات - مانند روایات ذیل - استفاده می‌شود که نهی در این مورد، نهی تحریمی نبوده، بلکه به معنای کراهت است.
1. سالم بن ابی‌خدیجه می‌گوید: «شنیدم شخصى از امام صادق( علیه السلام ) پرسید: من پس از نماز صبح ذکر خدا را می‌گویم، هر ذکر و دعایی که می‌خواهم انجام می‌دهم آن‌‏گاه مایلم پیش از طلوع آفتاب کمی بخوابم، ولى از این‌کار ناراحتم!(چاره چیست؟) امام( علیه السلام ) از علت آن پرسید، و آن مرد ادامه داد: ناراحتم از این‌‏که خورشید از غیر مشرق طلوع کند.(قیامت برپا شود و یا وقت ظهور برسد!) امام فرمود: این چیز پوشیده‌‏اى نیست! از همان جایى که فجر طلوع می‌کند، خورشید هم طلوع می‌کند! هنگامى که ذکر خدا را گفتى، بر تو باکى نیست که بخوابى».[2]
2. معمر بن خلاد می‌گوید: امام رضا( علیه السلام ) براى کارى به دنبال من فرستاد. وقتى به حضور امام رسیدم، فرمود: برو، فردا بیا! و پیش از آفتاب نیا؛ چرا که من پس از نماز صبح می‌خوابم».[3]
در ارتباط با این دو روایت باید گفت؛
در روایت نخست، با توجه به شرایط فردی که گفت من بعد از انجام واجبات و مستحبات خوابم می‌گیرد، امام صادق( علیه السلام ) به او فرمود: خواب بعد از نماز صبح و انجام‌دادن ذکرها و تعقیبات اشکال ندارد و حرام نیست. با توجه به این‌که سخن امام بعد از شنیدن مشکل مخاطب بوده، نمی‌توان این سخن را نوعی توصیه به خوابیدن دانست، بلکه تنها بر مجاز بودن آن دلالت دارد.
روایت دوم نیز -که امام رضا( علیه السلام ) فرمود: من بعد از نماز صبح می‌خوابم- با توجه به گزارشی دیگر از زندگی حضرت -که در ذیل می‌آید- می‌تواند حمل بر ضرورت شود.
رجاء بن ابی‌ضحّاک می‌گوید: مأمون مرا فرستاد که علىّ بن موسى( علیه السلام ) را از مدینه به خراسان نزد او آورم، و سفارش نمود که شخصاً مراقب و مواظب او باشم؛ و دستور داد که ایشان از راه بصره و اهواز و فارس حرکت دهم نه راه قم؛ شبانه ‏روز هم از او جدا نشوم و محافظ او باشم تا وى را نزدش آورم؛ من پیوسته از مدینه تا مرو با او بودم و جدا نمی‌شدم، به خدا قسم احدى را ندیدم که از او متّقی‌‏تر نسبت به خداى تعالى باشد، و یا از او بیشتر یاد خدا باشد و ذکر خدا گوید؛ ... و چون سپیده می‌دمید نماز به جاى آورده و در سجده‌‏گاه خود می‌نشست و مشغول گفتن «سبحان اللَّه و الحمد اللَّه، و لا اله الّا اللَّه»، و تکبیر و صلوات بود تا آفتاب بدمد، سپس به سجده می‌‏رفت و در سجده بود تا آفتاب بالا آید، آن گاه برمی‌خاست ...».[4]
جمع‌بندی دو روایت می‌تواند آن باشد که اگر چه بیدار ماندن در بین الطلوعین فضیلتش بیشتر است، و خوشا به سعادت کسانی که سحرها را به راز و نیاز با خدا مشغول‌اند و از خواب بین الطلوعین چشم‌پوشی می‌کنند، اما گاهی به جهت ضرورت، خواب بین الطلوعین نه تنها اشکال ندارد، بلکه در شرایطی می‌تواند واجب و لازم باشد. در همین راستا ممکن است امام رضا( علیه السلام ) به جهت کار یا عذری که داشت و می‌دانست که نمی‌تواند آن شب را به مقدار کافی بخوابد؛ به فرد مراجعه کننده گفت که من فردا – و نه همیشه - بعد از نماز صبح می‌خوابم.
بنابر این خواب بین الطلوعین حرام نیست و شاید حتی در برخی موارد لازم باشد. به عنوان نمونه اگر فردی به دلایل موجه تا سحر بیدار بوده و فردایش نیز باید به اداره برود، یا معلم و استادی است که مسئولیت تعلیم و تربیت گروهی از دانش آموزان و دانشجویان با او است، و اگر بین الطلوعین را نخوابد به کیفیت کارش لطمه وارد می‌شود و حق الناسی بر عهده او می‌آید، در این‌گونه موارد اگر چاره‌ای جز خوابیدن در این زمان نداشته باشد، لازم است که بخوابد، و نباید به بهانه کراهت خواب در این هنگام، مرتکب حرامی بزرگ‌تر شود.
اما باید توجه داشت که نباید خوابیدن در این زمان به یک رویه و عادت برای افراد تبدیل شود و همان‌گونه که از روایات امام رضا( علیه السلام ) نیز استفاده می‌شود، حضرتشان همواره در بین الطلوعین به مناجات ‌پرداخته و تنها در موردی استثنایی در این زمان سر به بالین نهادند.
[1]. ر. ک: پاسخ 80128.
[2] شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج 2، ص 321، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[3]. همان، ص 320- 321. «أَرْسَلَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا ع فِی حَاجَةٍ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ‏ انْصَرِفْ فَإِذَا کَانَ غَداً فَتَعَالَ وَ لَا تَجِئْ إِلَّا بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنِّی أَنَامُ إِذَا صَلَّیْتُ الْفَجْرَ».
[4]. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا( علیه السلام )، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج 2، ص 180، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق.
آیات مرتبط

سوره الإسراء (78) : أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ ۖ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا
سوره طه (130) : فَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا ۖ وَمِنْ آنَاءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّكَ تَرْضَىٰ
سوره ق (39) : فَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ
سوره الفجر (1) : وَالْفَجْرِ

T