پرسش
با سلام؛ در روایت: «سُئِلَ الْعَالِمُ ع عَنْ مُؤْمِنِی الْجِنِّ أَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ...». آیا منظور از «العالم» در این روایت امام کاظم( علیه السلام ) است؟ و آیا به طور کلّی این عنوان در روایات شیعه اشاره به آن‌حضرت است؟ دلیل استعمال این عنوان چه بوده است؟
پاسخ اجمالی
نخست باید گفت؛ شرایط حاکم بر زندگی برخی ائمه( علیه السلام ) و در برخی از زمان‌ها به گونه‌ای بود که امکان معرفی آنان به صورت علنی با موانعی همراه بود؛ و به همین جهت برای رعایت تقیه، راویان حدیث به جای استفاده از نام اصلی آن حضرات، از القابی؛ مانند عالم، عبد صالح، فقیه و .... استفاده می‌کردند؛ لذا با توجه به این شرایط باید گفت:
اگر چه در بسیاری از موارد به جهت قرائن موجود در روایات و با توجه به اسناد روایت، مشخص می‌شود که مراد از لقب «العالم»، وجود مقدس امام کاظم( علیه السلام ) است، اما این موضوع کلیت نداشته و این لقب کنایی برای امامان دیگر، مانند امام هادی( علیه السلام ) هم مورد استفاده قرار گرفته است.[1] و نیز به عنوان نمونه در روایتی که در ارتباط با وضعیت جنیان مؤمن از فردی به نام «العالم» نقل شده است، دلیلی وجود ندارد که مقصود از آن، امام کاظم( علیه السلام ) باشد.[2]
در همین راستا مجلسی اول(ره) در ارتباط با این‌گونه نام‌های کنایی چنین اظهار نظر می‌کند:
مراد از القابی؛ نظیر «عالم» و «فقیه» در روایات و نیز در کلمات قدما، مطلق معصوم است، نه فقط امام کاظم( علیه السلام ). این‌که برخی تنها امام هفتم( علیه السلام ) را مراد از این القاب می‌دانند، باور نادرستی است که یکی از متأخران آن‌را مطرح کرده و به دنبال آن، میان فضلا شهرت یافته است(وگرنه هیچ اصل و اساسی ندارد).[3]
[1]. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، ص 313، بیروت، البلاغ، 1419ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، ص 355، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم، 1390ق.
[2]. این روایت در منابع کهن مانند تفسیر قمی و الهدایة الکبری بدون اشاره به سلسله راویان بیان شده است.
[3]. مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، موسوی کرمانی، سید حسین، اشتهاردی، علی‌پناه، طباطبائی، سید فضل الله، ج 1، ص 158، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، 1406ق.
T