شیعه نیوز:
پرسش
در خصوصیات پیامبر اسلام حضرت محمد( صلی الله علیه و آله و سلم ) بیان شده است که ایشان دارای این خصوصیت بوده‌اند: «هدیه را می‌پذیرفت. حتی اگر جرعه‌ای شیر بود». این مورد با سخنانی که اینجانب از برخی شنیده‌ام تناقض دارد، چرا که می‌گویند عارفان و سالکان باید مراقب باشند که چه چیزی را می‌خورند و احتیاط کنند آن چیزی را که می‌خورند حرام نباشد. حال فرض کنید من رفته‌ام به مهمانی در خانه یک فردی و یا در مسجد یا بهشت زهرا کسی به من خوردنی تعارف می‌کند، آیا هرچه به من دادند باید بگیرم و بخورم تا سنت پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) رعایت شود؟ اگر مال حرام بود چه؟! اگر احیاناً کسی مال حرامی را به صورت یک جعبه شیرینی در یک مسجد تعارف کرد باید چکار کنم؟ اگر عارف هستم باید سعی کنم از غریبه چیزی نخورم، که مبادا آن چیز، حرام باشد؟ وظیفه عارفان و سالکان در این گونه موارد چیست؟ آیا باید آن خوردنی را قبول کنند و (به دلیل این‌که تشخیص می‌دهند که شاید مال حرام باشد) آن‌را در خفا در سطل زباله بیاندازند؟ یا این‌که کار دیگری انجام دهند.
پاسخ اجمالی
هدیه‌ای که از مسلمانان دریافت می‌نماییم اصل اولیه حلال بودن آن است؛ بنابراین در صورتی که آن‌را قبول کردیم لازم است از آن استفاده نموده و اجازه از بین بردن آن‌را نداریم؛ زیرا این کار از مصادیق اسراف بوده که حرام است. روایتی که از پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) در پرسش آمده نیز ممکن است از همین قبیل باشد که پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) هدیه را رد نمی‌کردند و از طرفی هم می‌دانیم که آنچه از مسلمانی بگیریم و ندانیم حلال است یا حرام، از دیدگاه اسلام حلال به شمار می‌آید. بر این اساس، توصیه اولیه نیز این است که بر همین منوال عمل شود. البته توجه به این مسئله نیز ضروری است که روایات مربوط به پذیرش هدیه به صورت مطلق نیست و در برخی از آنها چنین آمده که رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) هدیه شخص کافر یا منافق را نمی‌پذیرفت. اما راجع استفاده نکردن برخی از آنان از غذاهایی که آگاهی از حلیت آن ندارند به معنای حرام بودن آن غذا نیست و استفاده نکردن آنان در برخی اوقات از غذاهای مباح و حلال ممکن است به جهت امر دیگری مانند رام کردن نفس و عادت ندادن آن به راحت طلبی است که استفاده از نعمت‌های الهی به صورت کامل آنان را از مسیر تهذیب دور ننماید ولی این بدان معنا نیست که استفاده دیگران منع شرعی داشته باشد
پاسخ تفصیلی
نخست از با مقدمه باید گفت؛ اشیائی که پیرامون ما وجود دارند و ما از حلیت و حرمت آن و همچنین طهارت و نجاست آن اطلاعی نداریم، پاک‌اند و غذای تنها خصوصیت ندارد، بلکه شامل لباس و آنچه در بازار مسلمانان وجود دارد نیز می‌شود و نیاز به جست‌وجو نیست؛ از این‌رو روایاتی را در این زمینه بیان می‌کنیم و سپس به موضوع پرسش می پردازیم:
1. محمد بن أبی نصر می‌گوید، از امام کاظم( علیه السلام ) پرسیدم؛ شخصى به بازار مىرود و پوستینى می‌خرد، در حالی‌که نمی‌داند این پوستین از حیوانى تهیه شده است که آن‌را تذکیه کردهاند، یا تذکیه نشده (یعنى حیوان را به طریق شرعى ذبح کردهاند، یا ذبح شرعى نکردهاند، بلکه به طریق دیگر آن‌را کشتهاند). در این صورت آیا جایز است در آن لباس چرمی نماز بخواند؟ آن‌حضرت فرمود: بلى جایز است، بله (این‌گونه است)! بر شما لازم نیست تفحص و جست‌وجو نمایید. امام باقر( علیه السلام ) فرمود: خوارج با نادانى خود کار را بر خویشتن تنگ و دست و پا گیر کردند، همانا دین اسلام از این قبیل (تنگى آفرینىها و دشوارسازی‌ها) بازتر و گشادهتر است.[1]
2. اسماعیل بن عیسى از امام رضا( علیه السلام ) در باره پوست حیوانات و پوستینی که شخص از بازار مردم مناطق کوهستانی می‌خرد سؤال کرد؛ آیا لازم است از فروشنده یا از دیگران سؤال شود که آن‌را تذکیه کردهاند یا نه، در صورتى که فروشنده شیعه نباشد؟ آن‌حضرت فرمود: اگر مشرکان و کافران آن‌را می‌فروشند بر شما لازم است که راجع به آن پرس و جو و تحقیق کنید (که بر شما مسلّم شود آن‌را از مسلمانان خریده یا ایشان آن‌را تذکیه کردهاند) ولى اگر دیدید که فروشندگان خود نماز می‌خوانند در این صورت لازم نیست در باره تذکیه آن پرسش و تحقیق کنید.[2]
3. امام صادق( علیه السلام ) فرمود: پدرم به افرادی پول می‌داد که به بازار روند و با آن پنیر برای حضرت خریداری نمایند و پدرم نام خدا را بر زبان جاری می‌کرد و آن‌را می‌خورد و از آن سؤال نمی‌کرد (که آیا مایه آن از حیوان تذکیه شده تهیه شده است یا غیر آن).[3]
این روایات بیانگر این نکته است که آنچه از ناحیه مسلمانان به دست ما می‌رسد استفاده از آن منعی ندارد و تا یقین به حرمت یا نجاست آن نداشته باشیم می‌توانیم از آن استفاده کنیم.
روایتی که از پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) در پرسش آمده نیز ممکن است از همین قبیل باشد که پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) هدیه را رد نمی‌کردند و از طرفی هم می‌دانیم که آنچه از مسلمانی بگیریم و ندانیم حلال است یا حرام، از دیدگاه اسلام حلال به شمار می‌آید و بر این اساس، توصیه اولیه نیز این است که بر همین منوال عمل شود.
البته توجه به این مسئله نیز ضروری است که روایات مربوط به پذیرش هدیه به صورت مطلق نیست و در برخی از آنها چنین آمده که رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) هدیه شخص کافر یا منافق را نمی‌پذیرفت:
ابراهیم کرخى گفت: از حضرت امام صادق( علیه السلام ) درباره مردى که مزرعه بزرگى داشت پرسیدم، و گفتم: در ایام جشن و نوروز براى او هدیه می‌آورند، صاحبان هدیه را نمی‌شناسد و آنها بدین وسیله خود را به او نزدیک می‌کنند، امام( علیه السلام ) سؤال کردند: «آیا در میان آنان نمازگزار نیست؟» گفتم: افراد نمازگزار در میان آنان موجود است. آن‌حضرت فرمود: «باید هدیه آنها را قبول کند و به آنها احسان کند؛ زیرا رسول خدا فرمود: اگر یک ران گوسفند هم به من هدیه کنند می‌پذیرم و قبول هدیه جزء دین است، اما اگر کافر یا منافقى مقدارى خرما هم به من هدیه کند، قبول نخواهم کرد؛ و این هم از احکام دین است، خداوند هدیه مشرکان و منافقان را براى من ممنوع نموده است».[4]
این روایت به خوبی بیانگر این نکته است که پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز به صورت مطلق از همه افراد هدیه را قبول نمی‌کردند.
اما راجع به پرهیز عارفان از استفاده برخی غذاها به نکاتی توجه داده می‌شود:
1. استفاده نکردن برخی از آنان از غذاهایی که آگاهی از حلیت آن ندارند به معنای حرام بودن آن غذا نیست و استفاده نکردن آنان در برخی اوقات از غذاهای مباح و حلال ممکن است به جهت امر دیگری مانند رام کردن نفس و عادت ندادن آن به راحت طلبی است که استفاده از نعمت‌های الهی به صورت کامل آنان را از مسیر تهذیب دور ننماید ولی این بدان معنا نیست که استفاده دیگران منع شرعی داشته باشد. [5]
ابو سلمه از پدر و جدش نقل می‌کند: رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) در منطقه قبا نزد ما بود در حالی‌که روزه بود، هنگام افطار ظرفی شیر که مقداری عسل در آن ریخته بودیم نزد حضرت گذاشتیم، رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) آن ظرف را برداشت و مقداری از آن چشید و شیرینی عسل را متوجه گشت پس از ما پرسید: این چیست؟ گفتیم: مقداری عسل داخل شیر ریخته‌ایم پس کاسه را بر زمین گذاشت و فرمود آگاه باشید همانا من استفاده از آن‌را حرام نمی‌دانم (ولی از جهت تواضع از آن استفاده نمی‌نمایم) و کسی که برای خدا فروتنی نماید خداوند مقام او را بالا برد... .[6]
توصیه به روزه مستحبی نیز در همین راستا است؛ زیرا خودداری روزه‌دار از خوردن و آشامیدن، خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها را حرام و یا شبهه‌ناک نمی‌کند، بلکه او تنها برای رام کردن نفس به سمت آنها نمی‌رود.
2. آثار وضعی گناهان در زندگی بشر مربوط به افرادی است که آگاهانه در مسیر غلط گام برمی‌دارند، بنابراین کسانی که مرتکب عملی شوند که آگاهی از آن ندارند عقوبتی متوجه آنان نیست.[7]
3. همان‌گونه که بیان شد؛ هدیه‌ای که از مسلمانان دریافت می‌نماییم اصل اولیه حلال بودن آن است؛ بنابراین در صورتی که آن را قبول کردیم لازم است از آن استفاده نموده و اجازه از بین بردن آن‌را نداریم؛ زیرا این کار از مصادیق اسراف بوده که حرام است.
[1].شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 257، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413ق.
[2]. همان، ص 390.
[3].حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 19، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1413ق.
[4]. طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 219، المکتبة الحیدریة، نجف اشرف، چاپ دوم، 1385ق.
[5]. ر.ک: «عالمان شیعی و ترک لذایذ دنیا»، سؤال 15278.
[6]. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ج 1، ص 200، مکتبة الفقیه، قم، چاپ اول، 1410ق.
[7]. ر.ک: «آثار وضعی گناهان در زندگی بشر»، سؤال 13258.
T