شیعه نیوز:
پرسش
در صحیفه سجادیه، در دعای مرزبانان، حضرت امام سجاد( علیه السلام ) برای مرزبانان دعا می‌کنند، حال سؤال این است: 1. مگر همین مرزبانان از عمال حکومت جور بنی امیه نبوده‌اند؟ آیا این کار امام( علیه السلام ) تأیید ضمنی نیست؟! 2. آن‌حضرت در این دعا دشمنان آنان را به طرز شدیدی نفرین می‌کنند! پس چرا نفرین حضرت درباره آنان مستجاب نشد و از بین نرفتند؟ 3. آیا می‌توان در سند این دعا خدشه کرد؟
پاسخ اجمالی
امام سجاد( علیه السلام ) در دعای مرزبانان، در حق این افراد بسیار دعا کرده و همچنین دشمنان آنها که در واقع دشمن اسلام و مسلمانان هستند را به شدت توبیخ و بر نابودی آنها دعاها نموده است. اصل این مسئله که کمک کردن و خدمت‌هایی مانند مرزبانی و ... در حکومت ظالم چه حکمی دارد، از قدیم مورد بحث بوده است. امام رضا( علیه السلام ) ذیل روایتی پیرامون مرزبانی در زمان حکومت طاغوت فرموده‌اند: «اگر بر مسلمانان خوف از ناحیه روم بود مىتوانند با ایشان نبرد و جهاد کنند؛ چرا‌که این جنگ به منظور دفاع از خودشان است نه کمک و نگهدارى سلطان جور».
بنابر این، اگر جهاد در زمان حاکم جور، برای حفظ مردم و دفاع از کیان اسلامی باشد، دفاع مقدسی بوده و قابل تحسین و در برخی مواقع واجب است و دعای امام سجاد( علیه السلام ) نیز برای چنین افرادی است که در مرزها بر علیه کفار جنگیده و از اسلام و مسلمانان دفاع می‌کنند.
پاسخ تفصیلی
از امام سجاد( علیه السلام ) دعاهای گوناگونی وجود دارد که در کتاب صحیفه سجادیه گردآوری شده است. از جمله دعاهای موجود در این کتاب، دعایی است که امام سجاد( علیه السلام ) در مورد مرزبانان نموده و همچنین دشمنان آنها که در واقع دشمن اسلام و مسلمانان هستند را به شدّت توبیخ و برای نابودی آنها دعا نموده است. این دعا را به صورت مختصر می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
الف. «بار خدایا! مرزهاى مسلمانان را به پیروزمندى خویش استوار گردان و مرزبانان را به نیروى خود یارى ده و از خزانه فضل خویش به فراوانى آنها را ببخشای. بار خدایا! شمار مرزبانان را افزون کن و سلاحشان را بُرّنده ساز. از منطقه مورد حراستشان، محافظت فرماى و پیرامونشان را نفوذ ناپذیر گردان. جمعشان را متحد کن و خود به تدبیر امورشان بپرداز. سر رشته آذوقهشان گسسته مگردان و دشواری‌ها از پیش پایشان بردار. آنان را به نصرت خویش قوّت بخش و به شکیبایى مدد نماى و دفع مکر دشمن را به ایشان بیاموز. خدایا!... به مدافعان مرزها هر چه نمىشناسند بشناسان و ایشان را هر چه نمىدانند بیاموز و چشمانشان را بر هر چه نمىبینند بگشاى. خدایا!... چون با دشمنان رویاروى شوند، یاد دنیاى مکار فریبنده از خاطرشان دور کن و هوس فتنهانگیز این جهان از دلشان محو کن و بهشت را پیش چشم ایشان بینداز و آن مساکن جاوید و آن منازل کریم و آن حوران خوب روى و آن جویباران سرشار از آشامیدنىهاى نغز و گوارا و آن درختان سر فرو داشته و بارور از میوههاى گوناگون بهشتى را به آنان بنماى، تا هواى پشت کردن به دشمن در دل هیچ‌یک از ایشان نجنبد و خیال گریختن از هماورد از خاطر کس نگذرد».[1]
ب. قسمت دوم این دعا در مورد دشمنان ایشان بوده و امام آنها مورد نفرین شدید خود قرار می‌دهد:
«خدایا! به این نیایش، خصمشان درهم شکن و چنگال دشمن از تنشان کوتاه کن و میان دشمنان و سلاحهایشان جدایى افکن و بند دلشان بگسل و چنان کن که میان ایشان و زاد و توشه ایشان فاصلهاى بزرگ پدید آید. در راه، سرگشته و حیرانشان گردان و آن‌سان کن که راه خویش گم کنند. خدایا! دشمنانشان را راه مدد بربند و از شمارشان بکاه و قلوبشان لبریز از وحشت نماى و دستشان از تطاول کوتاه کن و زبانشان از گفتن به بند آر و چنان کن که شکست ایشان سبب پراکندگى و عبرت آن کسان گردد که از پىشان مىآیند و چون ایشان را به خوارى در افکنى از آن پس هیچ لشکری انگیزه طمع در ستیز با ما نکند. خدایا! رَحِم زنانشان را عقیم گردان و آب پشت مردانشان را خشک کن [تا هیچ فرزندی از آنان متولد نگردد]، نسل چارپایان آنها را منقطع کن. بر آسمان آنها مقرر کن که قطرهاى از باران بر آنان نبارد و زمین آنها را دستور ده که گیاهى نرویاند...».[2]
در این دعا جزئیاتی وجود دارد که هر کدام قابل دقت و بررسی بوده و تفاسیر متعددی دارند که بیان آنها مجال دیگری را می‌طلبد.[3]
حال با توجه به این دعا به این سؤالات می‌پردازیم:
1. چگونه امام سجاد( علیه السلام ) برای مرزبانان دعا می‌کند در حالی‌که آنان در خدمت حاکمان ستمکار بنی امیه بوده و از ایشان حقوق دریافت می‌کنند؟
از گذشته‌های دور بحث شرکت در جهاد در زمان حکومت جور مورد بحث و نظر بوده است؛ از طرفی فضیلت بالای جهاد و وجوب حمایت از اسلام و مسلمانان، انسان را تشویق به شرکت در چنین جهادی می‌کند و از طرف دیگر این جهاد در زمان حاکم ظالم، تأیید و کمک به ایشان می‌باشد که قطعاً مورد قبول نیست. در روایات نقل شده است شخصی در ارتباط با این مسئله خطاب به امام رضا( علیه السلام ) می‌گوید: فدایت شوم؛ شخصى شمشیر و اسب خود را به کسى که به جهاد مىرود، هدیه مىدهد و یکی از پیروان شما این دو را از وى مىگیرد و به جهاد می‌رود. بعداً یاران و دوستان با این شخص ملاقات مىکنند و مىگویند جهاد با این گروهى که تو با آنها مىخواهى نبرد و کارزار کنى جایز نیست لذا شمشیر و اسب را برگردان. حال وظیفه وى چیست؟ حضرت فرمودند: «اسب و شمشیر را باید برگرداند». راوی گفت: وى به سراغ آن مردى که این دو را از او گرفته بود رفت ولى وى را نیافت و وقتى خبر وى را از قومش گرفت گفتند: او از میان ما رفته و نیست. حال چه کند؟ حضرت فرمودند: «وى خود را به دیدهبانى مشغول کند و جهاد (مبارزه مستقیم) را رها کند». راوی گفت: در قزوین و دیلم و عسقلان و مانند این شهرها و مرزها مىتواند دیدهبانى کند؟ آن‌حضرت فرمود: «آرى». راوی: جهاد کند؟ حضرت فرمودند: «خیر، مگر در موردى که بر زمین‌ها و ساختمان‌های مسلمانان بیم و هراس باشد». راوی: اگر روم بر مسلمانان حمله کنند، مسلمانان مىتوانند آنها را تعقیب کرده و با آنها به نبرد بپردازند؟ حضرت فرمودند: « فقط دیدهبانى کرده و جنگ نکنند ولى اگر تهدیدی از ناحیه رومیان متوجه آنان شود، مىتوانند با ایشان نبرد و جهاد کنند چه آن‌که این نبرد به منظور دفاع از خودشان است نه براى کمک و نگهدارى سلطان جور».
راوی: اگر دشمن به مرکزى که دیدهبان در آن‌جا است بیاید وظیفه وى چیست؟
حضرت فرمودند: «وى موظف است از مسلمین و اسلام حفاظت کند و با دشمن به نبرد بپردازد نه این‌که دفاع از ظالمان نماید. دلیل بر وجوب دفاع از اسلام و مسلمین آن است که ضعیف شدن جامعه اسلامی به ضعیف‌شدن نام محمد ص (و اصل اسلام) خواهد انجامید».[4]
بنابر این، اگر چنین جهادی برای حفظ مردم و دفاع از کیان اسلامی باشد، دفاع مقدسی بوده و قابل تحسین است و دعای امام سجاد( علیه السلام ) نیز برای چنین افرادی است و نه سربازان خودفروخته به حاکمان جور!
2. نکته قابل تأمل دیگر در این دعا، نفرین‌های شدید امام سجاد( علیه السلام ) علیه دشمنان است. به نظر می‌رسد منظور از این دعا، این است که دشمنان اسلام تضعیف شده و قدرت تهاجم به مسلمانان و جامعه اسلامی را پیدا نکنند، و گرنه قطعاً خشک‌سالی و این‌که افراد بی‌گناه در آتش آن بسوزند و زجر بکشند مورد نظر امام نبوده است.
3. اما در مورد مستجاب نشدن این دعا باید خاطر نشان کنیم که تمام این دعاها – دست کم در ظاهر - به صورت کلی مستجاب نشده است، اما وظیفه بندگان دعاست و مقدرات الهی گاه اجابت ظاهری آنها را ایجاب نمی‌کند.
البته اگر خداوند می‌خواست، می‌توانست چنین کاری را انجام دهد و همه را مسلمان کند: «اگر خدا مىخواست مشرک نمىشدند، ما تو را نگهبان آنها قرار ندادیم و عهدهدار امورشان نیستى».[5] اما بنای الهی بر این بوده که دشمنان به سیر طبیعی خود باشند و مسلمانان در مقابل آنها بایستند، هرچند خداوند به صورت جزئی مسلمانان را کمک می‌کند.
بنابر این، امام سجاد( علیه السلام ) به دنبال آن نبود که دعا و نفرینش قطعاً مستجاب شود؛ بلکه حضرتشان وظیفه بندگی را بجا آورده و می‌دانیم که نفس دعا برای عزّت مسلمانان و نابودی کفار خود امری قابل تحسین است و امام علاوه بر این‌که می‌خواهد این نوع دعا کردن را به ما یاد بدهد، خواهان عزت مسلمانان و نابودی کفار است، همان‌طور که دعا برای سلامتی همه مسلمانان امری پسندیده است، هرچند تحقق خارجی آن در تمام موارد و به صورت کلی، خلاف مقدرات الهی است.
[1]. «حَصِّنْ ثُغُورَ الْمُسْلِمِینَ بِعِزَّتِکَ، وَ أَیِّدْ حُمَاتَهَا بِقُوَّتِکَ، وَ أَسْبِغْ عَطَایَاهُمْ مِنْ جِدَتِکَ. ... وَ کَثِّرْ عِدَّتَهُمْ، وَ اشْحَذْ أَسْلِحَتَهُمْ، وَ احْرُسْ حَوْزَتَهُمْ، وَ امْنَعْ حَوْمَتَهُمْ، وَ أَلِّفْ جَمْعَهُمْ، وَ دَبِّرْ أَمْرَهُمْ، وَ وَاتِرْ بَیْنَ مِیَرِهِمْ، وَ تَوَحَّدْ بِکِفَایَةِ مُؤَنِهِمْ، وَ اعْضُدْهُمْ بِالنَّصْرِ، وَ أَعِنْهُمْ بِالصَّبْرِ، وَ الْطُفْ لَهُمْ فِی الْمَکْرِ. ... وَ عَرِّفْهُمْ مَا یَجْهَلُونَ، وَ عَلِّمْهُمْ مَا لَا یَعْلَمُونَ، وَ بَصِّرْهُمْ مَا لَا یُبْصِرُونَ. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْسِهِمْ عِنْدَ لِقَائِهِمُ الْعَدُوَّ ذِکْرَ دُنْیَاهُمُ الْخَدَّاعَةِ الْغَرُورِ، وَ امْحُ عَنْ قُلُوبِهِمْ خَطَرَاتِ الْمَالِ الْفَتُونِ، وَ اجْعَلِ الْجَنَّةَ نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ، وَ لَوِّحْ مِنْهَا لِأَبْصَارِهِمْ مَا أَعْدَدْتَ فِیهَا مِنْ مَسَاکِنِ الْخُلْدِ وَ مَنَازِلِ الْکَرَامَةِ وَ الْحُورِ الْحِسَانِ وَ الْأَنْهَارِ الْمُطَّرِدَةِ بِأَنْوَاعِ الْأَشْرِبَةِ وَ الْأَشْجَارِ الْمُتَدَلِّیَةِ بِصُنُوفِ الثَّمَرِ حَتَّى لَا یَهُمَّ أَحَدٌ مِنْهُمْ بِالْإِدْبَارِ، وَ لَا یُحَدِّثَ نَفْسَهُ عَنْ قِرْنِهِ بِفِرَار»؛ علی بن الحسین(علیه السلام)، الصحیفة السجادیة، ص 126، قم، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، 1376ش.
[2]. «اللَّهُمَّ افْلُلْ بِذَلِکَ عَدُوَّهُمْ، وَ اقْلِمْ عَنْهُمْ أَظْفَارَهُمْ، وَ فَرِّقْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَسْلِحَتِهِمْ، وَ اخْلَعْ وَثَائِقَ أَفْئِدَتِهِمْ، وَ بَاعِدْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَزْوِدَتِهِمْ، وَ حَیِّرْهُمْ فِی سُبُلِهِمْ، وَ ضَلِّلْهُمْ عَنْ وَجْهِهِمْ، وَ اقْطَعْ عَنْهُمُ الْمَدَدَ، وَ انْقُصْ مِنْهُمُ الْعَدَدَ، وَ امْلَأْ أَفْئِدَتَهُمُ الرُّعْبَ، وَ اقْبِضْ أَیْدِیَهُمْ عَنِ الْبَسْطِ، وَ اخْزِمْ أَلْسِنَتَهُمْ عَنِ النُّطْقِ، وَ شَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ وَ نَکِّلْ بِهِمْ مَنْ وَرَاءَهُمْ، وَ اقْطَعْ بِخِزْیِهِمْ أَطْمَاعَ مَنْ بَعْدَهُمْ. اللَّهُمَّ عَقِّمْ أَرْحَامَ نِسَائِهِمْ، وَ یَبِّسْ أَصْلَابَ رِجَالِهِمْ، وَ اقْطَعْ نَسْلَ دَوَابِّهِمْ وَ أَنْعَامِهِمْ، لَا تَأْذَنْ لِسَمَائِهِمْ فِی قَطْرٍ، وَ لَا لِأَرْضِهِمْ فِی نَبَاتٍ». الصحیفة السجادیة، ص 128.
[3]. برای اطلاع از این تفاسیر ر.ک: کبیر مدنی، سید علیخان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، محقق، مصحح، حسینی امینی، محسن، ج 4، ص 178 – 209، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1409ق.
[4]. «یونس عن أبی الحسن الرضا( علیه السلام ) قال: قلت له: جعلت فداک إن رجلا من موالیک بلغه أن رجلا یعطی السیف و الفرس فی سبیل الله، فأتاه فأخذهما منه و هو جاهل بوجه السبیل، ثم لقیه أصحابه فأخبروه أن السبیل مع هؤلاء لا یجوز و أمروه بردهما، فقال: فلیفعل، قال: قد طلب الرجل فلم یجده و قیل له: قد شخص الرجل، قال: فلیرابط و لا یقاتل، قال: ففی مثل قزوین و الدیلم و عسقلان و ما أشبه هذه الثغور؟ فقال: نعم، فقال له: یجاهد؟، قال: لا، إلا أن یخاف على ذراری المسلمین، أ رأیتک لو أن الروم دخلوا على المسلمین ألم ینبغ لهم أن یمنعوهم؟ قال: یرابط و لا یقاتل، و إن خاف على بیضة الإسلام و المسلمین قاتل، فیکون قتاله لنفسه لیس للسلطان، قال: قلت: و إن جاء العدو إلى الموضع الذی هو فیه مرابط کیف یصنع؟ قال: یقاتل عن بیضة الإسلام، لأن فی دروس الإسلام دروس دین محمد صلى الله علیه و آله»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 5، ص 21، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 603 – 604، قم، کتاب‌فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.
[5]. انعام، 107: «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکُوا وَ ما جَعَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفیظاً وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکیلٍ».
آیات مرتبط
سوره آل عمران (200) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
T