شیعه نیوز:
پرسش
فلسفه سجده بر خاک چیست؟ و چرا شیعه بر مهر و تربت کربلا سجده میکند؟
پاسخ اجمالی
حقیقت سجده همان خضوع، تذلل، میل و ... است. سجده یکی از واجبات است؛ چرا که در قول خدای متعال آمده است: "ای کسانی که ایمان آورده اید! رکوع کنید و سجود به جا آورید...".
در این جا ضروری است به نکته ای توجه شود و آن این که شیعه بر خاک سجده می کند، نه برای خاک؛ زیرا که سجود برای غیر خدای متعال به اتفاق تمام علمای شیعه شرک است.
گاهی سؤال می شود که چرا فقط بر خاک سجده می کنید؟ جوابش این است که ما در این مسئله از سنت پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) پیروی می کنیم؛ چرا که در منابع و مصادر معتبر اهل سنت آمده است: سجده بر خاک است و پس از آن، چیزهایی که از خاک می روید. البته، غیر از چیزهایی که به طور عادی از پوشیدنی های و خوراکی ها است. اما در حال اضطرار بر لباس و پوشیدنی ها هم می شود سجده کرد!
در این جا برای هر قسم به ذکر یک روایت اکتفا کرده و تفصیل را به جواب تفصیلی احاله می دهیم.
بنابراین، ملاحظه می شود که شیعه بر سنت رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) که در مصادر معتبر اهل سنت آمده تکیه می کند.
پرسشی که در این جا باقی می ماند این است که چرا شیعه به سجده بر تربت امام حسین ( علیه السلام ) تأکید می کند؟
در جواب این پرسش باید گفت، اولاً: خاک و تربت امام حسین ( علیه السلام )؛ مانند سایر تربت ها است و وجهی برای استثنای آن از سایر خاک ها نیست. ثانیاً: سجده بر تربت امام حسین ( علیه السلام ) واجب نیست، بلکه مستحب است. ثالثاً: اهل بیت ( علیه السلام ) بر این مسئله تأکید فرمودند که سجده بر تربت امام حسین ( علیه السلام ) ثواب دارد.
رابعاً: خاک و تربت امام حسین ( علیه السلام ) نماد و تابلوی بسیاری از مسائل عقیدتی، مبارزاتی، تاریخی و ... است و از این جهت سزاوار است از آن استفاده کنیم.
در باره فلسفه سجود بر خاک از امام صادق ( علیه السلام ) روایت شده است: "سجود خضوع برای خدای متعال است، بنابراین، سزاوار نیست که بر خوردنی ها و پوشیدنی ها باشد، چرا که مردم دنیا، بنده خوردنی ها و پوشیدنی ها هستند، در حالی که سجده کننده در سجود خویش در عبادت و بندگی خدا است، پس سزاوار نیست که پیشانی اش بر معبود بندگان دنیا، کسانی که مغرور و به غرور دنیا شدند، باشد. سجود بر خاک فضیلتش بیشتر است؛ زیرا که سجده این چنینی در تواضع و خضوع برای خدای متعال رساتر و سزاوارتر است.
پاسخ تفصیلی
یکی از مسائل جنجال برانگیز علیه شیعه – از روی جهل یا دشمنی – که از طرف مخالفان مطرح می شود و از این طریق شیعه را مورد حمله قرار می دهند، مسئله سجده بر خاک است. در حالی که اگر این مسئله از روی حق و انصاف و به دور از هرگونه تعصب بررسی شود، نتیجه آن درست برعکس آن چیزی است که به شیعه نسبت می دهند؛ زیرا که شیعه بر خاک سجده می کند، نه برای خاک؛ چرا که سجده بر دو قسم است؛ یکی سجده برای چیزی و دیگری سجده بر چیزی.
بدون تردید اولی حالتی از حالات شرک است و شیعه این نوع از سجده را حرام می داند؛ برای این که سجود این چنینی برای غیر خدا است و اثباتش نیاز به براهین و تلاش زیاد ندارد، و شما را به فتاوای علمای شیعه در این مسئله ارجاع می دهیم.
برای روشن شدن مسئله و حقیقت موضوع، به تحلیل و بررسی آن در ضمن مباحث آینده می پردازیم.
تعریف سجود
سجود در لغت به معنای فروتنی، افتادگی و ... آمده است. در شرع مقدس به معنای نهادن مقداری از پیشانی بر زمین یا غیر آن در حالی که چیزی بین پیشانی و چیزی که بر آن سجده می شود، حایل و فاصله نباشد. دلیل آن روایتی است که می گوید: "نگامی که سجده می کنی پیشانی ات را بر زمین بگذار و سریع به زمین نزن؛ (مانند نوک زدن کلاغ بر زمین)". [1]
همچنین در این باره روایت است: "نزد پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) از حرارت و گرمی زمین مکه و مدینه در پیشانی و دست هایمان شکایت کردیم و رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) به شکایت ما جواب مثبت نداد". [2]
سجده به اجماع تمام علما و فقها واجب است؛ چرا که خدای متعال می فرماید: "ای کسانی که ایمان آورده اید: رکوع کنید و سجده به جا آورید...". [3]
فقهی بودن مسئله
بدیهی است که این موضوع (سجود) از مسائل فقهی است، نه از مسائل کلامی؛ زیرا که سجده به فعل مکلف تعلق و ارتباط دارد. اختلاف در مسائل فقهی (نزد شیعه و اهل سنت) فراوان است و بهترین دلیل آن، این است که مشاهده می کنیم، مذهب اهل سنت خود به چهار مذهب اصلی تقسیم می شود که این چهار مذهب در بسیاری از مسائل فرعی فقهی با هم اختلاف دارند. [4]
روایات باب سجود
اخبار و روایات وارده در باب سجود را می شود به سه قسم تقسیم نمود:
الف. روایاتی که بر سجود روی زمین تأکید می کنند. روایات در این زمینه فراوان است و با تعابیر متفاوت و مختلف در کتاب های روایی نقل شده است که ما در این جا به ذکر چند نمونه اکتفا می کنیم:
"تمام زمین برای ما محل سجده قرار داده شد و خاکش برای ما پاک کننده (طهور)، در صورتی که آب یافت نشود".
در سنن ترمذی این گونه آمده است: "تمام زمین برای من مسجد و طهور قرار داده شد".
در کلام بیهقی چنین نقل شده است: "زمین برای من طهور و مسجد قرار داده شد". در کلام بیهقی با این بیان نیز ملاحظه می شود: "زمین برای من پاک و مسجد قرار داده شد و هر کجا که هنگام نماز شد نماز می خوانم هر طور که باشد". [6]
اینها نمونه ای از روایات فراوانی است که بیان می کند، سجود باید بر خاک و زمین باشد. [13] بیهقی می گوید: ... اگر سجود بر پارچه و لباس جایز بود، باید در روایات به آن اشاره می شد؛ چرا که سجده بر آن از برداشتن سنگ و خنک کردن در دست برای سجود راحت بود. [14]
ب. روایاتی که می گویند سجود بر غیر زمین بدون عذر جایز است:
همچنین از انس روایت دیگری است با این مضمون که می گوید: "یکی از عمه هایم برای پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) طعامی پخت و خطاب به پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) گفت: من دوست دارم در منزل من غذا میل کنی و در آن جا نماز بخوانی! انس می گوید: پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) آمد، حصیر بزرگی که در منزل بود، دستور داد آن را در گوشه ای از اتاق گذاشتیم و روی آن را آب و جارو کردیم، پس پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) بر روی آن به نماز ایستاد و ما پشت سر آن حضرت نماز اقامه کردیم". [16]
همچنین از انس بن مالک روایت است که می گوید: "ام سلیم از رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) درخواست نمود تا به منزلش بیاید و نماز بخواند، تا وی آن جا را مکان همیشگی نمازش قرار دهد! رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) درخواست ام سلیم را اجابت کرد، به منزل او آمد، حصیری را که در خانه اش بود با آب مرطوب نمودم و پیامبر در آن جا نماز خواند، ام سلیم با پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نماز گذارد و آن جا را مصلای خویش قرار داد". [17]
روایات در این زمینه فراوان است که به جهت اختصار به همین مقدار اکتفا می کنیم.
ج. روایاتی که می گویند سجده بر غیر زمین در حال عذر جایز است:
در این قسمت به بیان حدیث انس بن مالک اکتفا می کنیم. انس می گوید: "ما با رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نماز می خواندیم. هرگاه یکی از ما به جهت شدت گرما، نمی توانستیم پیشانی خود را بر زمین بگذاریم، در حال سجده، پیراهن خود را پهن می کردیم و بر آن سجده می کردیم".
این روایت در منابع مختلف اهل سنت؛ مانند صحیح بخاری و صحیح مسلم با الفاظ و تعابیر مختلف نقل شده است. [21]
هر محقق و پژوهشگری با تحقیق و جست و جو در این احادیث به روشنی درمی یابد که تمام این روایات متمرکز در این مسئله هستند که اولاً سجده باید بر خاک باشد، پس از آن چیزهایی که از زمین می روید، غیر از خوردنی ها و پوشیدنی ها و در مرحله بعد (در حال اضطرار) بر پیراهن (پارچه) می توان سجده نمود.
بنابراین و طبق این روایات فقها و علما این شاگردان مکتب اهل بیت ( علیه السلام ) به تبعیت از روایات ائمه ( علیه السلام ) می گویند: واجب است محل سجده در نماز زمین یا چیزی که از زمین می روید باشد و از چیزهایی که غالباً خوردنی و پوشیدنی نیست باشد. [22]
اما این که چرا ما (شیعه) مقداری از خاک و گل را خشک می کنیم و به صورت مهر درآورده و بر آن سجده می کنیم؟ این به جهت دلایلی است که بعضی از آنها عبارت اند از:
فلسفه سجده بر تربت امام حسین( علیه السلام )
در این که چرا شیعه بر تربت امام حسین ( علیه السلام ) سجده می کند؟ باید گفت:
الف. آموزه های اعتقادی: عمر بن سعد، صبح روز عاشورا نماز صبح را با لشکریانش به جماعت خواند، اما در ظهر همان روز امام حسین ( علیه السلام ) را به شهادت رساند. شیعه با سجده بر تربت حسینی در نماز، اعلان می کند که نماز مرده و بی روح؛ مانند نماز عمر بن سعد و حاکمش یزید و ... نمی خواند، بلکه نماز شیعه؛ مانند نماز امام حسین ( علیه السلام )، جدش و پدرش است. این همان چیزی است که مفهوم ولایت اهل بیت ( علیه السلام ) را نزد شیعیانش محکم و استوار می کند .
و به همین جهت ائمه ( علیه السلام ) به سجده بر تربت حسینی تأکید کردند؛ یعنی سجود بر تربت حسینی همان تسلیم و خضوع برای خدا است، با پیروی از راه اولیائش.
ب. آموزه تاریخی: برخی تلاش کردند تا معالم و آموزه های غدیر که در آن با علی ( علیه السلام ) به عنوان امام و خلیفه بیعت شد و عاشورا که در زمان بنی امیه اتفاق افتاد را خاموش کنند. تربت حسینی سند زنده تاریخی است بر جنایات حکام بنی امیه در روز عاشورا. زمانی که ظالمان در طول تاریخ تا به امروز، تمام امکانات خویش را تجهیز کردند تا تعالیم و آموزه های غدیر و عاشورا را کم رنگ کنند و از بین ببرند.
اما ائمه و اهل بیت ( علیه السلام ) حادثه عاشورای حسینی را از طریق مرثیه، گریه، زیارت و ... در جان و دل مردم و نسل ها رسوخ دادند و بین آنان و قیام عاشورا ارتباط برقرار نمودند. از این رهگذر مسئله اهمیت و تأکید بر تربت حسینی آشکار می شود.
ج. آموزه های جهاد و شهادت: تربت حسینی یکی از چیزهایی است که می تواند انگیزه انقلاب و جهاد را در اکثریت مردم مسلمان تهیج کند و این همان چیزی است که امت اسلامی به آن نیازمند است. به ویژه در دنیایی که امروز ما در آن زندگی می کنیم و جامعه اسلامی مواجه با انواع جنگ ها است. تعامل و ارتباط با تربت حسینی، ارتباط با یک مقدار خاک جامد و بی روح نیست، بلکه تعامل و ارتباط با نیروی متحرک و مفهوم انقلاب و جهاد و ... است.
علاوه بر اینها تربت امام حسین ( علیه السلام ) دارای آموزه های اخلاقی، سیاسی و عقیدتی – دینی مهم و ... است که مباحث مبسوط در این باره را باید در کتاب های مربوط به نهضت و قیام حسینی جست و جو نمود. [25]
در پایان می گوییم: شیعه چه گناهی کرد؟ هنگامی که تمسک کرد به تعالیم رسول الله ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و عمل کرد طبق سنت و راه و روش آن حضرت و به افعال و کردار متیقن پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) متلزم شد و از چیزهای مشکوک در تشریع که یکی از آنها سجود بر پیراهن و فرش بدون عذر و غیر ضرورت است، دوری کرد.
درباره این موضوع روایات فراوانی وجود دارد که به فلسفه نهی از سجود بر خوردنی ها و پوشیدنی ها اشاره می کند که یکی از آنها روایت هشام بن حکم است:
هشام می گوید به امام صادق ( علیه السلام ) گفتم: "به ما خبر بده از چیزهایی که سجود بر آنها جایز است و چیزهایی که سجده بر آنها جایز نیست. امام صادق ( علیه السلام ) فرمود: "جایز نیست سجده مگر بر زمین و آنچه که از زمین می روید، مگر آنچه که خوردنی یا پوشیدنی است.
هشام می گوید: عرض کردم جانم به فدایت، علت این امر چیست؟ امام ( علیه السلام ) فرمود: زیرا سجده خضوع برای خدا است، پس سزاوار نیست، بر خوردنی یا پوشیدنی باشد؛ چرا که مردم بنده خوردنی ها و پوشیدنی ها هستند، در حالی که سجده کننده در سجود خویش در عبادت و بندگی خدا است، پس سزاوار نیست که پیشانی اش بر معبود بندگان دنیا، کسانی که مغرور و به غرور دنیا شدند، باشد. سجود بر خاک فضیلتش بیشتر است؛ زیرا که سجده این چنینی در تواضع و خضوع برای خدای متعال رساتر و سزاوارتر است. [26]
[1] ابن حبان، صحیحه، ج 1، ص 264.
[2] مسلم، صحیح، ج 3، ص 312؛ ابن ماجه سنن، ج 2، ص 360.
[3] حج، 77.
[4] برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به: الفقه علی المذاهب الاربعة، الجزیری، عبدالرحمن.
[5] علامه امینی، السجود علی التربة الحسینیة، ص 13.
[6] صحیح البخاری، ج 1، ص 113؛ صحیح مسلم، ج 2، ص 64؛ صحیح النسائی، ج 2، ص 32؛ صحیح ابی داود، ج 2، ص 114؛ السنن الکبری، ج 2، 433، 435.
[7] صحیح النسائی، ج 2، ص 37.
[8] حاکم در مستدرک ان روایت را نقل کرده و ذهبی آن را تصحیح نموده است، ج 3، ص 473.
[9] صحیح البخاری، ج 1، ص 2، 198، 163، 253، 256، 258، 259؛ سنن ابی داود، ج 1، ص 143 – 144؛ السنن الکبری، ج 2، 106.
[10] السنن الکبری، ج 2، 106.
[11] سنن ابوداود؛ ج 1، ص 75؛ السنن الکبری، ج 2، ص 440.
[12] السنن الکبری، ج 2، ص 105.
[13] جهت آگاهی بیشتر درباره روایات وارده در این باب، نک: نمایه "ما هی فلسفة السجود علی التربة"؟ سؤال 508 عربی (سایت: ۵۵۴).
[14] مسند احمد حنبل، ج 1، ص 321؛ السنن الکبری، ج 2، ص 105.
[15] بخاری، صحیحه، ج 1، ص 101؛ صحیح النسائی، ج 2، ص 57.
[16] ابن ماجه، سنن، ج 1، ص 255.
[17] صحیح النسائی، ج 2، ص 57.
[18] ترمذی، صحیح، ج 2، ص 126.
[19] صحیح مسلم، ج 2، ص 62، 126.
[20] بخاری، صحیح، ج 1، ص 101؛ مسلم، صحیح، ج 2، ص 128.
[21] بخاری، صحیح، ج 1، ص 101؛ مسلم، صحیح، ج 2، ص 109؛ ابن ماجه، السنن، ج 1، ص 321؛ ابوداود، السنن، ج 1، ص 106.
[22] نک: عروة الوثقی، ج 1، باب السجود، مایصح السجود علیه.
[23] نک: تحریر الوسیلة، امام خمینی، ج 1، باب مایصح السجود علیه.
[24] وسائل الشیعة، ج 6، ص 23.
[25] عبدالمنعم حسن، بنور فاطمة اهتدیت، ص 203 – 204؛ به نقل از الفریفی، سید عبدالله، التشیع، ص 206.
[26] من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 273.
T