به گزارش «شیعه نیوز»، «رضا نباتی» فعال قرآنی و نویسنده کتب درسی قرآن در یادداشت پیش رو به انواع روش حفظ قرآن پرداخته است.
با توجه به آنچه که در زمینه چیستی و چرایی حفظ عمومی قرآن کریم گفته شد، اکنون می‌توان به برنامه ریزی آموزشی و درسی حفظ قرآن اقدام کرد و به تدوین و تبیین چگونگی حفظ عمومی قرآن کریم در مدارس پرداخت.
پیش از هر چیز باید دید چه قالب‌هایی برای حفظ قرآن وجود دارد و کدامیک برای عموم مناسب‌تر هستند. برای همین منظور به این تقسیم بندی‌ها توجه کنید:
الف- روش‌های حفظ کمّی:
در این نوع از حفظ، ملاک تعداد صفحات و آیات است. هرچه بیشتر؛ بهتر و مقبول تر. این نوع از حفظ قرآن که به آن «حفظ ترتیبی» گفته می‌شود، حداقل به سه شکل انجام می‌شود:
-از اول جزء (مانند حفظ جزء ۳۰)
-از اول قرآن کریم (از سوره حمد و بقره تا ناس)
-از اول سوره (مانند حفظ سوره یاسین)
تذکر مهم: همانطور که ملاحظه می‌شود حفظ ترتیبی به دلیل حجم بیشتر آیات و صفحات و سوره‌ها برای عموم چندان مناسب نیست. بلکه این روش برای معدود افرادی که زمینه (استعداد و انگیزه) حفظ قرآن کریم را دارا هستند، توصیه می‌شود.
ب- روش‌های حفظ کیفی
حفظ کیفی، حفظی است که در آن علاوه بر حفظ الفاظ، بر سایر عناصر و مؤلفه‌ها نیز توجه دارد. مانند معنا، تدبر، تمسک، عمل، راهنمایی و ... که در نهایت به «انس مادام العمر فرد با قرآن کریم» به عنوان کتاب هدایت می‌شود. حفظ کیفی را می‌توان به بخش‌های موضوعی، تخصصی و عمومی تقسیم کرد که هریک می‌توانند زمینه ساز مکتببعدی نیز باشند.
1-حفظ موضوعی
در این جا حفظ قرآن کریم را از ساده‌ترین مرحله آغاز می‌کنیم:
- واژه: گاهی حفظ یک واژه قرآنی برای یک کودک از حفظ یک سوره جذاب‌تر و مناسب‌تر است. واژگان مشترک زبان فارسی و قرآن را در متن آیات بیابید و حفظ قرآن را با حفظ واژگان قرآنی شروع کنید. مانند: نور، کتاب، قلم و ...
- ترکیب: گاهی حفظ یک ترکیب قرآنی برای یک کودک جذاب است. ترکیب‌های ساده و پرکاربرد را در متن آیات بیابید و دانش آموزان سؤال کنید. مانند: نعمت الله، الحمد لله ... و
- پیام قرآنی: یک جمله قرآنی پر معنا و هدایت گر مانند: «و بالالدین احسانا» و با «و قولوا للناس حسنا» در قرآن بیش از ۳۵۰۰ هزار پیام قرآنی با مضامین تربیتی وجود دارد که بیش از ۵۰۰ پیام قرآنی آن برای دانش آموزان دوره ابتدایی مناسب است.
- قطعه: یا فراز قرآنی که دارای موضوعاتی، چون: نماز، روزه، مباهله، وحدت، ولایت، آیه الکرسی و ... در قرآن بیش از ۱۲۰ قطعه مناسب وجود دارد که یک سوم آن برای دانش آموزان دوره ابتدایی مناسب است.
- تمثیل و داستان: در قران کریم بیش از ۲۶۰ قصه قرآنی آمده که تعداد قابل توجهی از آن‌ها برای کودکان مناسب است. می‌توان حفظ برخی از این آیات را همراه با قصه مد نظر قرار داد.
- نیایش‌ها: در قرآن کریم حدود ۱۱۰ ربنا آمده که حدود نیمی از آن‌ها در حوزه آموزش عمومی قران و حدود یک سوم ربنا‌ها برای دوره دبستان هم مناسب هستند.
- آیه: گاهی برخی از آیات به دلایل مختلف باید حفظ شود مانند آیات ۸۸-۸۷ سوره انبیاء که در نماز غفیله خوانده می‌شود.
- سوره: گاهی سوره‌ای با محوریتی خاص مورد نظر حافظ قرآن است. مانند سوره فیل برای داستان ابرهه
- تدبری: آیه‌ای را حفظ می‌کنیم و درباره آن در قرآن جستجو می‌کنیم تا ببینیم مراد حقیقی خداوند از نزول این آیه چه بوده است. (مانند: این سه آیه که مکمل هم هستند و با تدبر به دست می‌آیند: «اقم الصلاه لذکری» «الا بذکر الله تطمئن القلوب» «یا ایت‌ها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک ...») البته روش تدبر، مراتب و هر مرتبه مراحلی دارد.
2-حفظ تخصصی (قرآن محور)
بین حفظ تخصصی و حفظ ترتیبی شباهت‌هایی وجود دارد، اما رویکرد، هدفگذاری و چگونگی این دو تفاوت‌هایی دارد. این نوع حفظ هم به اشکال مختلفی وجود دارد:
- حفظ کامل با معنا: همان حفظ ترتیبی است البته همراه با درک معنای عبارات و آیات قرآن
- حفظ ترکیبی: حفظ قرآن کریم همراه با یادگیری و رعایت یکی از فنون علم قرائت مانند تجوید، مفاهیم، تدبر
- حفظ جامع: حفظ قرآن با رعایت همه جوانب جامعیت قرآن مانند صحت قرائت، تجوید، معنا، تدبر، تفسیر و ...)
3-حفظ عمومی (مخاطب محور)
حفظ عمومی را باید عجین با حفظ اجمالی (نسبی / مقدماتی) دانست چرا که عمومی سازی یک موضوع یادگیری، نیازمند ساده سازی، کاهش کمیت و معنادار بودن آن است.
به همین دلیل برای عموم باید از حفظ «جمله» (به جای حفظ سوره و آیه) یادکرد. البته جملات کوتاه و پرمعنا و تربیتی و متناسب با «نیاز، توان و ذائقه» این نوع برنامه ریزی است که می‌تواند به عنوان «زیربنای» سایر گونه‌های روش حفظ قرآن قرار گیرد. حفظ جملات تربیتی و کاربردی قرآن، نیازمند برنامه ریزی «دراز مدت» است؛ و حتی در حوزه حفظ عمومی باید به سلایق و علائق مخاطبات در انتخاب موضوعات و آیات «حق انتخاب» داده شود. در ارزش یابی نیز، حفظ به صورت «اجمالی و مقدماتی (نسبی)» مد نظر و عمل قرار گیرد. همچنین حفظ عمومی قرآن با «رویکرد جامع» یعنی توجه به همه ابعاد آموزشی و تربیتی مد نظر قرار گیرد.
نتیجه بحث:
چنانکه گفته شد در صدر اسلام آیات قرآن کریم به صورت پراکنده و بر پوست و استخوان‌های شانه و دنده‌های جانوران، چوب‌های درخت خرما، سنگ‌های سفید، کاغذ و پارچه ثبت می‌شد و احتمال نابودی یا تحریف کلام الهی همواره وجود داشت. در این موقعیت، پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم مسلمانان را به حفظ قرآن سفارش کرد و حتی گروهی را برگزید تا بدین کار پردازند.
اما کارکرد حفظ قرآن رفته رفته در جامعه گسترش پیدا کرد. مهمترین و اصلی‌ترین کارکرد حفظ قرآن، بهرمندی از هدایت و راهنمایی قرآن است که در حوزه‌های متعددفرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... به ویژه تربیتی و اخلاقی و اعتقادی مؤثر و مفید است.
در دوران معاصر هدف از حفظ قرآن، اغلب جنبه‌های تبلیغی و ترویجی و نخبه گرایانه و «تخصصی» دارد تا تربیتی و عمومی. امروز نیز باید آن کارکرد تربیتی به عنوان محور گسترش فرهنگ حفظ قرآن کریم جایگزین حفظ تخصصی برای عمومی مردم قرار گیرد. برای این کار پیشنهاد «حفظ اجمالی جملات تربیتی قرآن» توصیه می‌شود.
شیوه پیشنهادی
با توجه به آنچه گفته شد پیشنهاد نویسنده این مطلب راه تحقق تربیت عمومی حافظ قرآن را در نگاه جدید نسبت به حفظ عمومی قرآن کریم دانسته و پیشنهاد می‌کند، از حفظ قرآن به عنوان روشی برای «انس بیشتر با قرآن» و نیز «تقویت روانخوانی قرآن کریم» استفاده شود. البته طرح این پیشنهاد برای شرایط فعلی جامعه است. قطعاً در صورت موفقیت، امکان از اتقاء و رشد تکاملی آن وجود دارد.
«حفظ اجمالی جملات تربیتی قرآن کریم»
قرآن کریم ۶۲۳۶ آیه و حدود ۷۸ هزار کلمه و ۳۲۰ هزار حرف دارد. این اطلاعات چندان سودمندی برای عموم مردم ندارد. اما اینکه قرآن کریم دارای ۲۵ هزار جمله است،
می‌تواند جای توجه و تأمل بسیار باشد؛ چرا که مراد خداوند از نزول قرآن کریم را باید در داخل جمله جست و جو کرد. تا در آیه و سوره؛ لذا اگر آیات را به جملات تقطیع کنیم آن وقت می‌توان جملات کوتاه و ساده و قابل فهم را همراه با معنا و تدبر اولیه به راحتی حفظ و به آن عمل کرد. به همین دلیل به نظر می‌رسد اگر قرار است برای عموم مردم برنامه حفظ قرآن طراحی، تولید و اجرا شود، باید ویژگی‌های زیر در نظر گرفته شود:
1- حفظ «جمله» (به جای حفظ سوره و آیه) مد نظر برنامه ریزان قرار گیرد. (بیش از ۳۰۰۰ هزار جمله و عبارت تربیتی و موضوعی در قرآن کریم وجود دارد که می‌تواند حوزه عمومی قرآن را در مراحل اولیه پوشش دهد.)
2- به حفظ قرآن به عنوان یک «ابزار» (و نه هدف) برای هدایت و راهنمایی و تربیت مخاطبان نگریسته شود. چرا که قرآن، کتاب حکمت و هدایت است و حفظ آن نیز باید حکیمانه و هدایتگر باشد.
۳- حفظ عمومی قرآن نیازمند آموزش است و با تبلیغ و ترویج و نخبه گزینی محقق نمی‌شود.
۴- حفظ عمومی قرآن به عنوان «زیربنای» سایر گونه‌های روش حفظ قرآن در نظر گرفته شود. (الفبای حفظ قرآن)
۵- حفظ جملات تربیتی و کاربردی قرآن به صورت «دراز مدت و میان مدت» برنامه ریزی و اجرا شود.
۶- حفظ عمومی قرآن باید کاملاً با «نیاز، توان و ذائقه» مخاطب تناسب داشته باشد. این کار نیازمند برنامه ریزی یسیار دقیق و کارشناسانه است.
۷- به مخاطبان در انتخاب موضوعات و آیات «حق انتخاب» داده شده و در تولید محتوا سلایق و آزادی انتخاب مد نظر قرار گیرد.
۸- در ارزش یابی، حفظ به صورت «اجمالی و مقدماتی (نسبی)» مد نظر و عمل قرار گیرد.
۹- حفظ عمومی قرآن با «رویکرد جامع» همه ابعاد آموزشی و تربیتی را مد نظر قرار دهد.
۱۰- مدت آموزش حفظ عمومی نباید طولانی، خسته کننده و محتوای سنگین و پرحجم باشد؛ در نتیجه باید سطح بندی شده و به دوره‌های کوتاه مدت تبدیل شود.
۱۱- از آموزگاران و مربیان مدارس برای آموزش حفظ عمومی قرآن استفاده شود. زیرا تجربه نشان می‌دهد در صورت حفظ اجمالی جملات تربیتی قرآن کریم، اعم اغلبمعلمانی که خود حافظ قرآن نیستند، هم توان اجرای طرح را دارند و هم خودشان همراه با شارگردان به حفظ قرآن تشویق می‌شوند. (البته نیاز به کارگاه‌های آموزشی در حدود ۴۰ ساعت دارند.)
۱۲- در مدارس از بخش‌هایی از کتاب‌های درسی دانش آموزان که برای حفظ عمومی قرآن مناسب است برای حفظ عمومی قرآن استفاده شود.
تذکر مهم : پرداختن به حفظ قرآن کریم به عنوان یک فعالیت مستقل ( مانند طرح ملی حفظ جزء ۳۰ ) برای دانش آموزان یک « فعالیت فوق برنامه » است. ( و نه رسمی ) لذا اختصاص ساعت درسی به حفظ قرآن خلاف مصوبات قانونی است.