پرسش
در روایات درباره این‌که هوا و هوس دشمن عقل هستند، بسیار آمده است، اما روایتی دیدم که خلاف این را گفته است: «العقل عدو الهوی»؛ این را توضیح دهید.
پاسخ اجمالی
روایتی از امام علی( علیه السلام ) نقل شده است که؛ «العقل عدو الهوی»؛[1] عقل، دشمن هوی و هوس است.
این روایت هیچ منافاتی با روایات دیگر ندارد که در آنها هوی و هوس را دشمن عقل می‌دانند؛ زیرا اگر هوی و هوس دشمن عقل باشند، طبیعی است که عقل نیز دشمن هوی و هوس باشد و به عبارتی دشمنی متقابل میان آنها وجود دارد.
توضیح این‌که؛
قدرت عقل آدمى در برابر طغیان غرایز او بسیار ناچیز است و اگر ایمانى قوى و اراده‌اى نیرومند پشتوانه عقل او نباشد، عقل به سادگى در برابر هواهاى نفسانى از جمله غریزه جنسى و حس مال و قدرت‌اندوزی و ... به زانو در می‌آید و تسلیم می‌شود. چه بسا افرادى که در پرتو فروغ عقل خویش، عواقب و پیامدهاى زیانبار پیروى از هواى نفس را درک می‌کنند، ولى در عین حال در برابر خواهش شهوت چنان ضعیف‌اند که عمرى زندگى با اندوه و ندامت را به بهاى ساعتى هوسرانى می‌خرند. از این‌رو، عقل، هوی و هوس را دشمن می‌داند و به جهت تأثیری که در شناخت حقایق دارد، با او مبارزه می‌کند. تا شرایط عادى است، عقل در کشور وجود حکومت می‌کند، امّا همین که طوفان شهوت به پا خاست، عقل، این دشمنی را درک می‌کند. اینجاست که امام على( علیه السلام ) می‌فرماید: «چه بسا عقلى که در پیشگاه هوس اسیر است و هواى نفس بر آن حکومت می‌کند».[2]
[1]. ابن طلحة شافعی(م 652ق)، ابوسالم محمد بن طلحه، مطالب السئول فی مناقب آل الرسول، ص 202، بیروت، البلاغ، چاپ اوّل، 1419ق.
[2]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، ص 506، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.
T