چرا در قرآن درباره شرق و غرب تعابیر مختلفی آمده است؟

شیعه نیوز:
پرسش
در قرآن درباره شرق و غرب چنین آمده است: «یک شرق و یک غرب» (سوره 26 آیه 28)، «دو شرق و دو غرب» (سوره 55 آیه 17) و «چندین شرق و چندین غرب» (سوره 70 آیه 40)؛ علت این اختلاف در تعبیر چیست؟
پاسخ اجمالی
در مورد مشرق و مغرب تعابیر مختلفی در قرآن کریم وجود دارد که هر کدام اشاره به جنبه خاصی دارند که در ذیل هر آیه به بیان مقصود آن می‌پردازیم:
۱. «قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مَا بَیْنهَمَا إِن کُنتُمْ تَعْقِلُونَ»؛[1] از ظاهر سیاق این آیه شریفه بر می‌آید که مراد از «مشرق» آن طرفى است که آفتاب و سایر ستارگان آسمان، طلوع می‏کنند و مراد از «مغرب» آن جهتى است که بر حسب حس ظاهرى ما، در آن طرف غروب مى‏کنند، و مراد از «مَا بَیْنهَمَا»، ما بین مشرق و مغرب است که شامل همه عالم محسوس می‌شود.[2]
۲. «رَبُّ المَشْرِقَینْ‏ِ وَ رَبُّ المَغْرِبَینْ‏ِ»؛[3] درست است که خورشید در هر روزى از ایام سال از نقطه‌اى طلوع و در نقطه‌اى غروب می‌کند، و به این ترتیب به تعداد روزهاى سال، مشرق و مغرب دارد، ولى با توجه به حداکثر «میل شمالى» آفتاب، و «میل جنوبى» آن در حقیقت دو مشرق و دو مغرب دارد، و بقیه در میان این دو می‌باشد. به بیان دیگر؛ محور زمین نسبت به سطح مدار آن مایل است و زاویه‌اى در حدود 23 درجه تشکیل می‌دهد و با همین حال به گرد آفتاب می‏گردد؛ لذا طلوع و غروب آفتاب دائماً متغیر به نظر مى‏رسد و از 23 درجه میل اعظم شمالى (در آغاز تابستان) تا 23 درجه میل اعظم جنوبى (در آغاز زمستان) در تغییر است که مدار اول را مدار «رأس السرطان» و مدار دوم را مدار «رأس الجدى» گویند، و این است دو مشرق و دو مغرب آفتاب و بقیه مدارات در درون این دو مدار قرار دارند.[4]
البته برخی این احتمال را داده‌اند که از دو مشرق، محل طلوع خورشید و ماه و از دو مغرب، محل غروب این دو منظور است.[5]
۳. «فَلَا أُقْسِمُ بِرَبّ‏ِ المَشَارِقِ وَ المَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ»؛[6] بنابر آنچه در بیان دو مشرق گفتیم معنای این آیه نیز مشخص می‌شود؛ زیرا منظور در آن‌جا دو درجه انتهایی را گفته بود که یکی در تابستان و دیگری در زمستان بود، اما بین اینها زاویه‌هایی وجود دارد که در روزهای مختلف خورشید از آنها طلوع می‌کند و این همان مشارق است و غروب در درجه‌های مختلف که خورشید در آنها غروب می‌کند را به مغارب تعبیر کرده است.[7]
همچنین نقل شده است؛ ابن الکواء از امام علی( علیه السلام ) پرسید: اى أمیر المؤمنین! من برخى آیات قرآن را ناقض هم یافته‏ام. «فرمود: آیات کتاب خدا همه‏اش تصدیق ‏کننده هم است، نه ناقض و ردّ کننده هم! هرچه به خاطرت مى‌‏آید بپرس!» گفت: اى أمیر المؤمنین! در آیه‏‌اى می‌فرماید: «بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ»‏، و در دیگرى فرموده: «رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ»‏ و در جاى دیگر فرموده: «قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ‏؟!» امام( علیه السلام ) فرمود: «اى ابن کوّاء! این مشرق است، این هم مغرب، و امّا آیه‏ رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ‏ به تحقیق که مشرق زمستان بر حدّى و مشرق تابستان نیز بر حدّى است، آیا این را از دورى و نزدیکى آفتاب در نمى‏یابى؟ و امّا آیه: بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ‏ بدان که ۳۶۰ برج وجود دارد، هر روز خورشید از برجى حاضر و در برجى دیگر غایب مى‏شود، و فقط در سال دیگر در همان روز به همان برج باز می‌گردد».[8]
البته علاوه بر اینها تفاسیری در ذیل این آیات وجود دارد که برخی از این آیات را به اهل بیت( علیه السلام )[9] و برخی دیگر را به پیامبران( علیه السلام ) تفسیر کرده‌اند[10] که البته با آنچه در تفسیر ظاهر این آیات بیان شده منافات ندارد.

[1]. شعراء، 28: «باز موسى گفت: همان آفریننده مشرق و مغرب (و روز و شب) است و هر چه بین اینها موجود است، اگر شما (در قدرت حق) تعقل کنید».
[2]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 15، ص 271، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[3]. الرحمن، 17: «آن خدایى که آفریننده دو مشرق و دو مغرب است (یکى مشرق و مغرب تابستان مطلع سرطان، و یکى زمستان مطلع جدى)».
[4]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 23، ص 120 – 121، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[5]. فضل الله، سید محمد حسین، تفسیر من وحی القرآن، ج 21، ص 309، دار الملاک للطباعة و النشر، بیروت، چاپ دوم، 1419ق.
[6]. معارج، 40: «به پروردگار مشرق‏ها و مغرب‏ها سوگند که ما تواناییم».
[7]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 30، ص 647، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، 1420ق.
[8]. طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، محقق و مصحح: خرسان، محمد باقر، ج 1، ص 259، نشر مرتضی، مشهد، چاپ اول، 1403ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 10، ص 122، مؤسسة الطبع و النشر، بیروت، چاپ اول، 1410ق.
[9]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق: موسوی جزایری، سید طیب، ج 2، ص 344، دار الکتاب، قم، چاپ چهارم، 1367ش.
[10]. مفاتیح الغیب، ج‏30، ص 647.

آیات مرتبط

سوره البقرة (115) : وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
سوره البقرة (142) : سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا ۚ قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ
سوره الأعراف (137) : وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا ۖ وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَىٰ عَلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا ۖ وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ
سوره الشعراء (28) : قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ
سوره الصافات (5) : رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ
سوره الرحمن (17) : رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ
سوره المعارج (40) : فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ
سوره المزمل (9) : رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا

T