پرسش
در داستان حضرت سلیمان نبی( علیه السلام ) می‌خوانیم که حضرتش پس از اطلاع از عدم حضور هدهد، فرمود اگر دلیل موجهی برای غیبتش نداشته باشد، او را ذبح یا عذاب شدید می‌کنم. آیا این مقدار خشونت و عدم انعطاف برای پیامبر خدا روا است؟!
پاسخ اجمالی
قرآن کریم در داستان تخلف هدهد نسبت به فرمان حضرت سلیمان( علیه السلام ) می‌فرماید: «وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبینَ* لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبینٍ»؛[1] (سلیمان) در جست‌وجوى آن پرنده [هدهد] برآمد و گفت؛ چرا هدهد را نمیبینم، نکند او حضور ندارد؟! (در این صورت) او را کیفر شدیدى خواهم داد، یا او را ذبح می‌کنم و یا باید دلیل روشنى (براى غیبتش) بیاورد.
نقل می‌کنند حضرت سلیمان( علیه السلام ) هنگام مسافرت خود در منزلى پیاده شد که آب نداشت، و سلیمان از مکان آب در آن حوالی آگاه نبود. و چون هدهد، حضرت سلیمان را در این موارد به محل آب راهنمایى مىکرد؛ لذا حضرت سلیمان به جست‌وجوى هدهد پرداخت.[2]
تعبیر به «من هدهد را نمىبینم، نکند که حضور نداشته باشد؟!» ممکن است اشاره به این باشد که آیا او بدون هیچ بهانه‌ای حضور ندارد و یا با عذر موجهى غیبت کرده است؟
در این‌جا سلیمان( علیه السلام ) هدهد را غیاباً محکوم نکرد، بلکه تهدید را مشروط به ثبوت تخلف نمود؛ یعنی اگر هدهد برای این غیبتش دلیل نداشته باشد، او را عذاب شدید می‌کنم و یا سر می‌برم. حتى براى تهدید خود دو مرحله قائل شد که متناسب با مقدار گناه بوده باشد؛ مرحله مجازات بدون اعدام، و مرحله مجازات اعدام.
گفتنی است که سلیمان در این‌جا نشان داد، حتى در برابر پرنده ضعیفى تابع دلیل و منطق است و هرگز تکیه بر قدرت و تواناییش نمی‌کند.[3]
در ارتباط با برخورد شدید حضرت سلیمان نسبت به تخلف هدهد باید گفت:
1. پرندگانی که در خدمت سلیمان( علیه السلام ) بودند، کاملاً توجیه شده و حجت بر آنان تمام بود. و هر یک دارای وظایف خاصی بودند؛ مانند نظامیانی که هرگونه سستی در انجام وظیفه، برای آنان نوعی خیانت به شمار آمده و مجازات شدیدی دامن‌گیرشان خواهد شد.
2. حضرت سلیمان علاوه بر رسالت، حاکمیت و زمام‌داری مردم سرزمینش را نیز بر عهده داشت؛ لذا روش پادشاهان و فرماندهان لشکر را پیش گرفته است. فرمانده لشکر وقتى ببیند یکى از اعضاى لشکر غیبت کرده، او را به این جرم سرزنش و مؤاخذه می‌کند؛ زیرا هر یک از اعضای لشکر داراى شغل و وظیفه‌ای است که اگر بدون اجازه و انتخاب جانشین غیبت کند، کار نیروها مختل می‌شود، و شاید غیبت یکى از اعضا سبب نابودی همه لشکر گردد.[4]
3. شاید حضرت سلیمان فکر کرد بیرون رفتن بدون اجازه هدهد، دیگران را نیز به مراعات نکردن نظم و انضباط تشویق کند؛ از این‌رو او را تهدید به عذاب کرد.[5]
طبیعی است در صورت برخورد نکردن با نظامیان وظیفه نشناس، سستی و کاهلی در میان دیگر نظامیان بیشتر خواهد شد؛ لذا یک حکومت سازمان یافته و منظم و پر توان، چارهاى ندارد جز این‌که تمام فعل و انفعالاتى را که در قلمرو حکومت او واقع می‌شود زیر نظر داشته باشد، حتى بود و نبود یک پرنده و یک مأمور عادى را از نظر دور ندارد، و این یک درس بزرگ است.
بنابر این، برخورد شدید و همراه با خشونت حضرت سلیمان نسبت به هدهد؛ به دلیل تخلف و نافرمانی وی از حاکم خویش بود، تخلفی بسیار حیاتی که ممکن بود به نابودی بسیاری از همراهان و لشکریان سلیمان بینجامد.
[1]. نمل، 20- 21.
[2]. ر. ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج 7، ص 340، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 3، ص 358، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
[3]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 15، ص 440- 441، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[4]. گنابادى، سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج 3، ص 170، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1408 ق.
[5]. مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر هدایت، گروه مترجمان، ج 9، ص 160، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1377ش.
آیات مرتبط
سوره النمل (20) : وَتَفَقَّدَ الطَّيْرَ فَقَالَ مَا لِيَ لَا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبِينَ
سوره النمل (21) : لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِيدًا أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ
T