پرسش
آیا در روایات امید واهی داریم؟ و آیا شیطان از راه امید واهی انسان را فریب می‌دهد؟ فرق امید واهی با امید واقعی چیست؟
پاسخ اجمالی
نخست باید گفت؛ اصل امید و آرزو نه تنها مذموم و نکوهیده نیست، بلکه نقش بسیار مهمی در زندگی و پیشرفت انسان در جنبه‌های مادی و معنوی بشر دارد. پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌فرماید: «الْأَمَلُ رَحْمَةٌ لِأُمَّتِی، وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ مَا أَرْضَعَتْ أُمٌّ وَلَداً وَ لَا غَرَسَ غَارِسٌ شَجَراً»؛[1] امید و آرزو برای امت من رحمت است، و اگر امید و آرزو نبود، هیچ مادری به فرزندش شیر نمی‌داد، و هیچ باغبانی نهالی نمی‌کاشت.
بر این اساس، آرزوها اگر متوجه ارزش‌های والای انسانی باشند و یا جنبه مردمی و اجتماعی پیدا کنند و در مسیر تکامل و پیشرفت واقعی انسان‌ها و درجات کمال قرار گیرند، انسان را به تلاش و کوشش بیشتر در این راه‌ها وا می‌دارند. و اصولاً همت انسان به اندازه آرزوهای مثبت او است، هر قدر دامنه آنها گسترده‌تر باشد همت او والاتر است.
این همان امید واقعی، مثبت و سازنده است که مانند آب حیات، وجود آدمی را سیراب و پرثمر ساخته و نشاط و معنویت انسان را بیشتر می‌کند.
این امید اگر در مسیر اهداف الهی باشد؛ یعنی تلاش در جهت کسب سعادت و خیر دنیا و آخرت قرار گیرد، و از محدوده تنگ دنیای مادی خارج گردد، امید واقعی است که در احادیث و روایات و علم اخلاق از آن به «رجاء» تعبیر می‌شود.
امام علی( علیه السلام ) در این‌باره می‌فرماید: «مَنْ یَکُنِ اللهُ أَمَلَهُ یُدْرِکُ غَایَةَ الْأَمَلِ وَ الرَّجَاءِ»؛[2] هرکس خداوند آرزویش باشد، به نهایت آرزو و امید رسیده است.
اما امید واهی، همان وعده‌های دروغینی است که شیطان با وسوسه در دل انسان ایجاد می‌کند. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
«یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُورا»؛[3] شیطان به آنها وعده‌ها(ى دروغین) می‌دهد و به آرزوها، سرگرم می‌سازد، در حالی‌که جز فریب و نیرنگ، به آنها وعده نمی‌دهد.
«وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُورا»؛[4] و آنان را با وعده‌ها سرگرم کن! ولى شیطان، جز فریب و دروغ، وعده‌اى به آنها نمی‌دهد.
به عنوان نمونه، شیطان در وعده‌های فریبنده به انسان می‌گوید: اگر این کار خلاف را انجام دهی فردا یا پس فردا فلان سرمایه را به دست می‌آوری، یا به فلان موقعیت اجتماعی و شغلی می‌رسی و...؛ هنگامی که فردا و پس فردا رسید، به فرداهاى دیگر وعده می‌دهد، تا عمر انسان به پایان می‌رسد، در حالی‌که هیچ‌گاه او نتوانسته با خدای خود ارتباط برقرار کرده و به آرامش برسد.
یکی از مصادیق وعده‌های واهی و پوچ شیطان، آرزوهاى دراز است[5] که از مهم‌ترین رذایل اخلاقی بوده، و انسان را از خدا دور ساخته و به انواع گناهان آلوده می‌کند. امام علی( علیه السلام ) در آفات آرزوهای دراز می‌فرماید: «...من از دو چیز بر شما بیم دارم؛ پیروی از هوای نفس و آرزوهای دراز؛ پیروی از هوای نفس شما را از حق دور می‌دارد و آرزوهای دراز باعث فراموشی از آخرت می‌شود».[6]
بنابراین، امید واهی همان وعده‌های شیطان است که جز مژده‌هاى بی‌پایه و نویدهاى فریبنده چیزی دیگری نیست که انسان را سرگرم و با خیالات لذت‌بخش مغرور می‌کند تا بدین منوال عمر گران‌مایه انسان به هدر رود، و این همان خسران آشکاری است که قرآن کریم می‌فرماید: «... أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ».[7]
[1]. حلوانی، حسین بن محمد، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ص 21، قم، مدرسة الإمام المهدی(عج)، چاپ اول، 1408ق.
[2]. لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق، حسنی بیرجندی، حسین، ص 436، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1376ش.
[3]. نساء، 120.
[4]. اسراء، 64.
[5]. نک: «آینده نگری و تفاوت آن با آرزوهای دراز»، 23058.
[6]. «...أَلَا إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ خَصْلَتَیْنِ اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَیَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ طُولُ الْأَمَلِ یُنْسِی الْآخِرَةَ»؛ شیخ صدوق، خصال، محقق، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 51، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.
[7]. زمر، 15.
آیات مرتبط
سوره البقرة (96) : وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَىٰ حَيَاةٍ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا ۚ يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ يُعَمَّرَ ۗ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ
سوره البقرة (266) : أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ
سوره النساء (27) : وَاللَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَيُرِيدُ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ أَنْ تَمِيلُوا مَيْلًا عَظِيمًا
سوره النساء (32) : وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ ۚ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا ۖ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ ۚ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا
سوره النساء (119) : وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ ۚ وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِينًا
سوره النساء (120) : يَعِدُهُمْ وَيُمَنِّيهِمْ ۖ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلَّا غُرُورًا
سوره الحجر (3) : ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَيَتَمَتَّعُوا وَيُلْهِهِمُ الْأَمَلُ ۖ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ
سوره الإسراء (29) : وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا
سوره الإسراء (64) : وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَأَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَرَجِلِكَ وَشَارِكْهُمْ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ وَعِدْهُمْ ۚ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلَّا غُرُورًا
سوره مريم (59) : فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ ۖ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا
سوره القصص (82) : وَأَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكَانَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ ۖ لَوْلَا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا ۖ وَيْكَأَنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ
سوره سبأ (54) : وَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ كَمَا فُعِلَ بِأَشْيَاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ ۚ إِنَّهُمْ كَانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ
سوره النجم (24) : أَمْ لِلْإِنْسَانِ مَا تَمَنَّىٰ
سوره الحديد (14) : يُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ ۖ قَالُوا بَلَىٰ وَلَٰكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الْأَمَانِيُّ حَتَّىٰ جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَغَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ
T